بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
اقتصاد در صدر اسلام و تمدن اسلامی
اسلاید 2 :
سوالات آغازين
تمدن اسلامی چگونه تولد یافت و مهم ترین تحولات اقتصادی آن چه بود؟
مهم ترين ويژگي هاي اقتصاد در صدر اسلام و تمدن اسلامی چه بود؟
آيا مسلمانان توانستند نظام اقتصادي شكوفايي را ايجاد كنند؟ دلایل تایید کننده این شکوفایی کدام است؟
چه علل و عواملي باعث شد نظام اقتصادي مسلمانان با ركود و انحطاط مواجه شود؟ آيا اين عوامل قابل پيشگيري نبود؟
اسلاید 3 :
اقتصاد شبه جزيره عربي پيش از ظهور اسلام
اسلام در قرن هشتم ميلادي (يعني زماني که اروپا در دوران فئوداليسم بود) در شبه جزيره عربستان ظهور يافت.
جغرافياي طبيعي و انساني شبه جزيره با کم آبي، کوچ نشيني و زندگي قبيلگي شناخته مي شد.
محدوديت مبادلات و توليد محدود دام و محصولات کشاورزي از ويژگي هاي مهم اقتصاد شبه جزيره بود؛ البته جغرافياي سياسي آن روزگار باعث شده بود شبه جزيره به يکي از مراکز مهم حمل و نقل کالاهاي تجاري از هند و يمن به شام و سرحدات روم تبديل شود.
بازارها عمدتاً به صورت موسمی برگزار می شد؛ بدین معنا که قبایل نزدیک به هم سالی یکبار در جایی مشخص گرد هم می آمدند و داد و ستد می کردند.
عرب فاقد قوانين مکتوب به ويژه در حوزه حقوق مالكيت و قراردادها بود.
شبه جزيره عربي فاقد دولت و قدرت سياسي متمرکز بود.
اسلاید 4 :
اقتصاد مسلمانان در عصر نبوي (ص) - 1
اقتصاد مسلمانان در عصر مكي
به علت دشمنی مستمر مشرکان، مسلمانان در سال های پس از علنی شدن دعوت پیامبر اکرم (ص) وضعیت اقتصادی ناگواری داشتند.
زندگی اجباری مسلمانان در شعب ابی طالب نماد کاملی از محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان بود.
با اين وجود پايه هاي اعتقادي و اخلاقي امت اسلامي در همين دوران گذاشته شد.
اسلاید 5 :
اقتصاد مسلمانان در عصر نبوي (ص) - 2
اقتصاد مسلمانان در عصر مدني
مهم ترين برنامه پيامبر اکرم (ص) در عصر مدني ايجاد نظام اسلامي يا به تعبيري ديگر نظام سازي بود.
ايشان در اولين گام قانون اساسي مدينه را به امضاي بزرگان قبايل و گروه هاي آن رسانيدند. امضاي اين قانون گام مهمي در جهت ايجاد ثبات سياسي و نظام حقوقي در مدينه النبي بود.
بخش مهمي از احکام اقتصادي اسلام در همين دوران (در قالب آيات الاحكام و سنت نبوي) تشريع شد.
تاسيس حكومت مركزي و تشريع مالياتهاي اسلامي (خمس، زكات، خراج و جزيه) اقدام مهم ديگر ايشان در عصر مدني بود.
اسلاید 6 :
اقتصاد مسلمانان در عصر نبوي (ص) - 3
پايهگذاري نظام قضاء و حسبه که نقش مهمي در قانونمند کردن اجتماع مسلمانان و رفع اختلافات و منازعات داشت از ديگر اقدامات ماندگار پيامبر اکرم (ص) در عصر نبوي بود.
در مدينه النبي مسجد رکن مهم نظام اجتماعي و سياسي بود. محوريت مساجد در معماري شهرهاي اسلامي نيز تداوم يافت.
با اين وجود مسلمانان در سال هاي پيش از فتح مکه با فشارها و تحريم هاي اقتصادي متعددي رودر رو بودند.
اسلاید 7 :
اقتصاد مسلمان در عصر خلفا: فتوحات و تبعات آن
مناقشه بر سر خلافت نخستين اتفاق پس از وفات پيامبر (ص) بود که منجر به خلافت جريان متمايل به سنت هاي جاهلي شد.
سرعت فتوحات در دوران دو خليفه اول بهت آور بود. اين فتوحات مسايل جديدي را براي مسلمانان ايجاد کرد.
نخستين مساله نحوه تقسيم غنايم بود. خليفه دوم روشي را در پيش گرفت که منجر به رسميت يافتن روابط قبيلگي عصر جاهلي شد.
مساله مديريت سرزمينهاي تازه فتح شده و چگونگي بهره برداري از املاك و داراييهاي غير منقول آنها ديگر مساله مهم پيش روي مسلمانان بود.
تاسيس شهرها (بصره، كوفه و فسطاط) و نهادهايي مانند ديوان و تقويم از اتفاقات مهم اين دوره بود.
اسلاید 8 :
اقتصاد مسلمانان در عصر حكومت امام علي عليه السلام
امام علیه السلام پس از قبول خلافت سیاست خلفای پیشین را در توزیع ثروت و نیز توزیع مناصب و موقعیت های سیاسی نادرست خواندند و تلاش گسترده ای را برای اصلاح آن آغاز نمودند.
مخالفت صاحبان مقام و ثروت با رویکرد امام علیه السلام زمینه ساز اولین جنگ های بزرگ و طولانی در میان مسلمانان شد.
ترور امام علیه السلام و شهادت زودهنگام ایشان موجب شد اقدامات ایشان ناتمام بماند.
با این حال وضعیت معیشتی مسلمانان در زمان امام علیه السلام سامان مناسبی یافت. چنان که فرمودند: ما أصبَحَ بالكوفةِ أحَدٌ و إن أدناهُم منزلةً إلا لِيأكُلَ الْبُرَّ وَ يَجلسُ فِى الظّلِ و يَشرِبُ مِنْ ماءِ الْفُراتِ»؛ احدى در كوفه نيست ـ هرچند از پايينترين طبقه مردم باشد ـ مگر اينكه گندم مىخورد، در سايه مىنشيند و از آب فرات مىنوشد .
اسلاید 9 :
اقتصاد مسلمانان در عصر بني اميه
در اين دوران خلافت شرعي به طور رسمي به سلطنت تبديل شد.
منع کتابت حديث و جانبداري از فرهنگ و ارزش هاي جاهلي در اين دوران
مانع رشد علمي مسلمانان بود.
در عصر اموي فتوحات ادامه يافت و تثبيت پيروزي هاي عصر خلفا در دستور کار قرار گرفت.
ضرب سكه و عربي شدن ديوان از اتفاقات مهم نيمه دوم قرن اول هجري بود.
بي رونقي بازارهاي موسمي جاهليت و تعطيلي آنها در ديگر حوادث قابل اشاره عصر اموي است.
رونق بازارهاي شهري مانند بازار مربد در بصره از همين دوران آغاز شد.
اسلاید 10 :
اقتصاد مسلمانان در عصر عباسیان و فاطميان -1
حکومت بنی عباس در سال 132 هجري آغاز شد و به طور رسمي تا 656 ادامه يافت.
البته حکومت عباسی نتوانست بر همه قلمرو اسلامی تسلط پیدا کند به گونه ای که تقریباً همزمان با آنان فاطمیان در مصر و امویان در اندلس خلافت بر پا کردند.
مهم ترين حوادث اجتماعي – اقتصادي اين دوران عبارتند از:
تاسيس بغداد و چند شهر مهم ديگر
كتابت حديث
تثبيت مذاهب فقهي اربعه و تاليف کتب فقهي به عنوان قوانين مکتوب در جامعه اسلامي
نهضت ترجمه
اسلاید 11 :
اقتصاد مسلمانان در عصر عباسیان و فاطميان -2
برخی دیگر از مهم ترين حوادث اجتماعي – اقتصادي اين دوران:
گسترش مدارس علمي و تاسيس نظاميهها
دستاوردهاي علمي قابل توجه
شتاب تجارت و اوج گرفتن اقتصاد مسلمانان: اوج شکوفايي اقتصادي تمدن اسلامي در بخش هايي از اين دوره به ویژه قرن چهارم بوده است.
ضعف سياسي دستگاه خلافت عباسي از آغاز قرن چهارم
ظهور اميران بزرگ غير عرب (آل بويه؛ غزنويان و سلجوقيان)
جنگ هاي صليبي
حمله مغول و افول تمدن اسلامي
اسلاید 12 :
آيا اقتصاد در تمدن اسلامي شکوفا بود؟
به دليل عدم وجود نظام آماري مستند و فراگير، اطلاعات موجود درباره عملکرد اقتصادها در تمدن اسلامي مختصر و ناکافي است. با اين حال برخي گزارش هاي تاريخي تاييد کننده شکوفايي اقتصادي در دوره مذکور است.
از جمله مهم ترين شواهد مويد شکوفايي مذکور مي توان به موارد زير اشاره کرد:
حجم قابل توجه خراج و ماليات هاي وصول شده
گزارش هاي موجود در مورد ثروت هاي شخصي برخي افراد
رواج گسترده تجارت
گستردگي مبادلات نشانگر گستردگي مازاد توليد است.
گستردگي تجارت، امکان تقسيم کار و تخصصي شدن توليد را در سطوح مختلف افزايش مي دهد و به اين ترتيب موجب ارتقاي بهره وري و رشد توليدات مي شود؛ بنابراين رواج گسترده تجارت خود عامل بسيار مهمي در توسعه و شکوفايي اقتصاد است.
اسلاید 13 :
ويژگي هاي اقتصاد در تمدن اسلامي
نگرش و انگیزش در تمدن اسلامی
اخلاق کسب و کار
نظام حقوقی در تمدن اسلامی
تولید در تمدن اسلامی
تجارت در تمدن اسلامي
بازار در تمدن اسلامی
اصناف در تمدن اسلامی
توزیع ثروت و درآمد در تمدن اسلامی
تامین اجتماعی در تمدن اسلامی
تامین مالی در تمدن اسلامی
دولت در تمدن اسلامی
نظارت، داوري و حل اختلافات در تمدن اسلامی
اسلاید 14 :
نگرش و انگیزش در تمدن اسلامی
آنچه تمدن اسلامی را از تمدن های مادی متمایز می ساخت ذکر الهی و خداباوری بود.
تمدن عظیم اسلامی بر پایه فرهنگ اسلامی بنا شده بود و همه چیز از جمله زندگی اقتصادی بر همین اساس تعریف و تنظیم می شد. (مفهوم حک شدگی)
مسلمانِ معتقد نه برای کسب سود و درآمد بلکه در پی فضل الهی و برای روزی گرفتن از او به کسب و کار می پرداخت. (و ابتغوا من فضل الله+فابتغوا عند الله الرزق)
قرابت بازار و مدارس دینی در تعلیم و تربیت توده مردم به ویژه تجار تاثیر فراوان داشت.
گوشه اي از اين اعتقادات و اخلاقيات در کسب نامه هاي اصناف گوناگون مانند کسب نامه موزه دوزان انعکاس يافته است.
اسلاید 15 :
معیارهای اخلاقی کسب وکار در اسلام
اخلاق کسب و کار در تمدن اسلامي جايگاه مهمي داشت و فضايل اخلاقي مبناي انتخاب بزرگان بازار و صنف بود. برخی از فضایل اخلاقی کسب و کار در اسلام عبارت بود از:
پرهيز از ظلم، احتکار، غش، تدليس، کم فروشي
پرهيز از نجش، پرهيز از وارد شدن در معامله ديگران، پرهيز از استقبال کاروان هاي تجارتي
آرايش ندادن کالا، بيان عيوب کالا، پرهيز از ستايش کالاي خود و نکوهش کالاي ديگران
نگرفتن سود از مومنان، شکايت نکردن از سود کم، آسان گرفتن در معامله
مهلت دادن به تنگدستان، اقاله النادم،
دعا خواندن هنگام ورود به بازار،صدقه دادن، پرهيز از معامله با فساق و ظلمه
اجتناب از مشاغل مکروه
اسلاید 16 :
نظام آموزشی و تربیتی در تمدن اسلامی
چنان که نظریات جدید رشد نشان می دهد نظام آموزشی می تواند نقش مهمی در ارتقای رشد اقتصادی داشته باشد.
دعوت به علم و علم آموزی از محورهای اصیل فرهنگ اسلامی بود. به همین دلیل مسلمانان توان زیادی را صرف انتقال علوم از سایر زبان ها به زبان عربی کردند.
تعلیم و تعلم در اسلام اختصاص به طبقه اجتماعی خاصی نداشت؛ بسیاری از علمای برجسته مسلمان از شهرها و روستاهای کوچک و از خانواده های فقیر برخاسته بودند.
مدارس علمی بزرگ به ویژه نظامیه بغداد، نظامیه نیشابور، الازهر قاهره، مستنصریه بغداد و . مراکز مهم آموزش و پژوهش در دنیای آن روز بودند.
شهرهای بزرگ اسلامی تعداد زیادی مدرسه داشتند. برای مثال در قرن ششم هجری که ابن جبیر سیاح اندلسی به مشرق آمد بیست مدرسه در دمشق یافت و سی مدرسه در بغداد .
اسلاید 17 :
نقش وقف در تاسیس و تداوم فعالیت مدارس اسلامی
وقف نقش مهمی در تاسیس و استمرار حیات مدارس علمی بزرگ داشت.
چنان که در تاریخ آمده است نظامیه بغداد ساختمانی باشکوه و عالی داشت و نظام الملک برای ساختن آن 200000 دینار خرج کرد و نام خود را بر فراز آن نوشت و در اطراف آن بازارها ساخت و وقف مدرسه کرد و گرمابه ها و دکان ها خرید و بر آن وقف کرد و هر سال برای استادان و شاگردان مبلغ 15000 دینار خرج و صرف کرد.
در این مدارس هم مدد معاش مهیا بود و هم کتابخانه، بیمارستان، مسجد و مجلس وعظ در دسترس طالبان علم قرار داشت.
بسیاری از دانشگاه های مهم اروپا پس از جنگ های صلیبی و با الهام از مدارس بزرگ اسلامی مانند نظامیه ها برپا شدند.
اسلاید 18 :
نظام حقوقی در تمدن اسلامی
مهم ترین منبع حقوقی اسلام، قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص) بود.
با این حال به علت منع کتابت حدیث تا اوایل قرن دوم هجری قواعد حقوقی اسلام عمدتاً ماهیت شفاهی داشت.
در میانه قرن دوم هجری کتابت حدیث و به تبع آن فقه اسلامی رواج یافت و با تثبیت مذاهب فقهی ثبات قانونی پدید آمد.
در شهرهای اسلامی اهل هر مذهب فقهی به قضات همان مذهب مراجعه می کردند.
در نظام حقوقی اسلام مالکیت خصوصی و حق مبادله آزادانه به رسمیت شناخته شده بود؛ از همین رو زمینه های لازم برای رواج تجارت مهیا بود.
اسلاید 19 :
تولید در تمدن اسلامی
اسلام مشوق تولید و فعالیت های مولد بود؛ به گونه ای که اهل بیت علیهم السلام خود مستقیماً فعالیت کشاورزی داشتند.
به علت عدم پیشرفت فناوری های تولیدی بخش مهم تولید مربوط به کشاورزی و دامپروری بود.
تولید صنعتی در ابعاد کوچک انجام می گرفت؛ اما در عین حال تولید با هنر و زیبایی عجین بود.
مردم بخش مهمی از پس انداز خود را نه به صورت طلا و سکه (که کنز کردن آن حرام بود) بلکه به صورت اشیا و کالاهای هنری مانند فرش نگهداری می کردند. همین امر موجب رشد هنر و صنایع دستی در تمدن اسلامی بود.
اسلاید 20 :
تجارت در تمدن اسلامي
عوامل موثر بر رواج تجارت در تمدن اسلامي
تشويق کار و تجارت در فرهنگ اسلامي
وجود شهرها و بازارهاي بزرگ دائمي
امنيت فراگير
وحدت سیاسی و رفع موانع گمرکی
وجود صرفه جويي هاي مقياس (ناشی از وحدت زبان، نظام سياسي، نظام فرهنگي و نظام حقوقي)
