پاورپوینت عثمانیه و شیعه در دو قرن نخست هجری

بخشی از پاورپوینت

اسلاید 1 :

به نام خدا

عثمانيه و شيعه در دو قرن نخست هجري

اسلاید 2 :

مقدمه

با كشته شدن عثمان در سال 35 ه ، جرياني در حمايت از او شكل گرفت كه بعدها به عثمانيه معروف شد.

در برابر اين جريان، گروهي قرار داشتند كه در حمايت از امیرالمومنین شيعه خوانده مي شدند

اسلاید 3 :

نظام قبيله اي حاكم بر شبه جزيره عربستان

شبه جزيره عربستان با توجه به شرايط جغرافيايي و زيست محيطي كه يك جانشيني را در بسياري از مناطق غيرممكن مي ساخت و پراكندگي جمعيتي را به دنبال داشت از نظامي يك پارچه و حكومتي فراگير و متمركز برخوردار نبود. اين امر موجب شده بود كه ساكنان اين سرزمين، تنها با تكيه بر قبيله و خاندان خود، امنيت و آسايش خويش را تأمين كنند.

چنين نظامي فرهنگ و رسوم خاصي را به دنبال داشت كه تعصب نسبت به قبيله از جمله آنها بود. قبايل موجود در اين نظام، پيوسته براي حفظ حيات خود و كسب سكونتگاه هاي مناسبتر و موقعيت هاي ممتاز در تلاش بودند. از اين رو در برابر كوچك ترين تهديدي، تمام قبيله در كنار يكديگر قرار ميگرفتند. در اين نظام، قبيله پس از گسترش يافتن به تدريج از هم گسيخته مي شد.

اسلاید 4 :

جايگاه و شأن بني اميه و بني هاشم از ابتدا تا بعثت

از آن جا كه منشأ جريانهاي عثماني و شيعي؛ يعني عثمان بن عفان از تيره بني اميه و اميرالمؤمنين از تيره بني هاشم بودند، توجه به رقابت هاي بني اميه و بني هاشم ميتواند در يافتن زمينه هاي شكل گيري اين دو جريان در سالهاي پس از وفات پيامبر تأثيرگذار باشد.

براساس گزارش هاي تاريخي، پس از آن كه فرزندان عبدمناف بن قصي، هم چون هاشم، جد دوم پيامبر و عبدشمس، پدر اميه توانستند مناصب پدر خود را از بنى عبدالدار، عموزادگان خود بازپس گيرند سقايت (آب دادن به حاجيان)و رفادت(طعام دادن به حاجيان) به هاشم سپرده شد و قيادت (رهبرى جنگها) را عبدشمس برعهده گرفت.

پس از وفات هاشم، تلاشها و خدمات عبدالمطلب بن هاشم د ر تصدي مناصب سقايت و رفادت بر جايگاه بني هاشم افزود. عبدالمطلب بهتر از هر زمانى اين مناصب را اداره كرد و به فردى بى بديل در قريش تبديل گردد. اين در حالي بود كه اين جايگاه پس از رحلت هاشم دچار آسيب شده بود.

اسلاید 5 :

برخى از محققان افول شأن عبدالمطلب را نشأت گرفته از ضعف مالى تدريجى وى و بنى هاشم به علت تصدى مناصب پرهزينه رفادت و سقايت مىدانند. در حالى كه در آن سو، بنى اميه با دارا بودن منصب قيادت واشتغال كامل به امر تجارت، موقعيت اجتماعى خود را ارتقاء مي دادند.

با اين وجود ، حفر چاه زمزم و هدايت صحيح مكيان در هجوم ابرهه به مكه كه موجب شد تا قريش به عبدالمطلب، لقب ابراهيم ثانى دهد تلاش قريش در بزرگداشت رحلت عبدالمطلب و صرف هزينه هاى فراوان در تشييع و تعزيت او مورد توجه برخى از مورخان قرار گرفته است. به نظر ايشان اين امر نشان دهنده جايگاه و شأن رفيع عبدالمطلب د ر نزد قريش است.

اسلاید 6 :

تقابل بني اميه و بني هاشم تا پيش از بعثت

با توجه به جايگاه قريش در ميان عرب شبه جزيره، رقابت ميان تير ه هاى قريش از اهميت خاصي برخوردار بود. هر يك از تيره ها تلاش مى كردند با استفاده از هر روشي بر رقباي خويش پيشي گيرند و رياست و جايگاه ممتازى در ميان قبايل قريش به دست آورند. گزارشهاى فراوان درباره حسادت و كينه ورزي اميه و فرزندان او نسبت به هاشم و فرزندانش از همين امر حكايت دارد اين گزارش ها گاه از سوي برخي از محققان نقد مي شوند. با رحلت عبدالمطلب و افول جايگاه بنى هاشم كه به سبب ضعف شديد مالى بنى هاشم بود، ديگر گزارشى از اين منافرتها و قضاوتها در منابع ديده نمی شود.

اسلاید 7 :

تقابل بني اميه و بني هاشم از بعثت پيامبر تا قتل عثمان
با بعثت پيامبركه ميتوانست به رشد دوباره بنى هاشم در ميان عرب شبه جزيره كمك كند، رقابتها و درگيريهاى متعددى ميان بني هاشم و رقباى ايشان به سركردگى بنی اميه و بني مخزوم گزارش مي شود.

همراهي هاشميانِ غير مسلمان رانميتوان غير از تعصب و رقابت قبيلگي بني هاشم با رقباي سرسخت خود چون بني اميه تحليل كرد.در مقابل با بعثت پيامبر، امويان در كنار بني مخزوم بر تلاش هاي خود براي محو جايگاه بني هاشم افزودند. تلاشهاي فراوان ابوسفيان و ابوجهل، رؤساي بني اميه و بني مخزوم براي آزار و اذيت مسلمانان و توهين به پيامبر در دوران مكي و اقدامات آنان در راه اندازي جنگهاي متعدد با مسلمانان در دوران مدني، نمونه هايي ازاين فعاليتها است.

اسلاید 8 :

اتحاد ابوبكر، عمر و ابوعبيده كه هيچ يك از بنى عبد مناف و آل قصى نبودند و مى كوشيدند تا خلافت را بين خود، بگردانند با همين ديدگاه شكل گرفت. از اين رو پس از رحلت حضرت رسول، دو گرايش اموى و هاشمى نتوانستند خلافت پس ا ز آن حضرت را به دست آورند؛ چرا كه بني اميه به دليل دشمني طولاني با اسلام و بني هاشم به دليل حساد تقريش و نوع نگاه رقباي آنان به خلافت و به ويژه مشكلاتى كه با اميرالمؤمنين حضرت علي داشتند اين امكان را نيافتند كه براي خود جايگاهي ويژه فراهم نمايند. بنابراين در نتيجه كنار گذاشته شدن اين دو گروه، جناح ميانى قريش به رهبري ابوبكر و عمر بر سر كار آمدند.

با فتح دمشق در سال 13 ه و نقش بني اميه در حكومت بر شام، امويان بار ديگر فرصت يافتند تا منزلت از دست رفته خود را در اين منطقه تازه مسلمان كه از پيشينه اسلام ستيزي امويان آگاهي نداشتند، بازسازي كنند. با آغاز خلافت عثمان در سال 23 ه ، بني اميه بيش از پيش اين امكان را يافت كه قدرت خود را بازسازي نمايد.
دوره حكومت عثمان، دوران نفوذ امويان در سراسر مناطق اسلامي تلقي ميشود.

اسلاید 9 :

شكل گيري عثمانيه و شيعه

با كشته شدن عثمان در شورش مسلمانانِ معترض درسال 35 ه ، اميرالمؤمنين حضرت علی به خلافت برگزيده شد.
از آن جا كه كوفه مركز حكومت اميرالمؤمنين حضرت علي بود این شهر از این دوره مرکز شیعه گردید.
با این وجود عثمانی ها در این شهر بودند، سماك بن مخرمه اسدى از جمله افرادي بود كه مسجد وي، محل تجمع عثمانيه كوفه بود.

اسلاید 10 :

قاعدين

در كنار اين دو گروه، گروه سياسي ديگري پديد آمد كه قاعدين خوانده مي شد. قاعدين از همراهي با امام در جنگ ها خودداري مي كردند و معتقد بودند كه نبردها و درگيريهاي اين دوره، فتنه است و بايد. از فتنه دوري جست و در آن عبد الله مقتول بود نه عبد الله قاتل.
ناشي اكبرقاعدين را به دو گروه مختلف تقسيم ميكند:

الف: حلَيسيه
ب: معتزله

شيخ مفيد نيز در بيان ديدگاه قاعدينِ عصر امام معتقد است كه اينان هر دو گروه را گمراه ميدانستند، اما آنان را از عدالت و ايمان خارج نميدانستند.

اسلاید 11 :

اقدامات عثمانيه و شيعه در رويارويي با يكديگردر دوران حكومت حضرت اميرالمؤمنين علي

امويان كه با بعثت پيامبر موقعيت خود را در ميان عرب شبه جزيره در خطرمي ديدند و از اين رو، دشمني خود را با پيامبر و دين او اظهار كردند، با آغاز خلافت عثمان به اين باور رسيدند كه فرصتي تازه براي بازسازي موقعيت از دست رفته خاندان بني اميه به دست آورده اند. سخنان ابوسفيان بر مزار حمزه پس از به قدرت رسيدن عثمان و توصيه او به عثمان و بني اميه حاضر در مدينه براي حفظ حكومت و هم چنين،انكار بهشت و جهنم تأييدي بر اين ديدگاه است. بعدها نيز معاويه به عنوان حاكم عثماني مذهبان، آشكارا اعتراف كرد كه جنگهاي او براى نماز و روزه نيست بلكه براى به چنگ آوردن حكومت مى جنگد.

بر اساس اين ديدگاه است كه اميرالمؤمنين حضرت علي در هنگام بسيج نيرو براي رويارويي با معاويه، از سپاه او با عنوان باقيمانده هاي نبرد احزاب و قاتلان مهاجر و انصار ياد مي كند.

اسلاید 12 :

آن گاه كه امويان با آغاز حكومت اميرالمؤمنين حضرت علي ادامه استقرار حكومت خويش را در خطر ديدند و موقعيت خود را از سوي بني هاشم تهديد شده يافتند، مرگ عثمان را بهانه كرده و سردمدار تفكر عثماني شدند و آن را با حماي ت هاي خود در بخش بزرگي از جامعه اسلامى حاكم كردند. شاميان در اين زمان در اثر تبليغات معاويه، كمتر از او خون خواه عثمان نبودند. از اين رو، آن گاه كه اميرالمؤمنين حضرت جريربن عبدالله را براي گرفتن بيعت از معاويه به شام فرستاد، سران شامي ، حاضر در اين ديدار از معاويه خواستند تا بر خون خواهي عثمان پافشاري كند و عقب ننشيند.

نامه تحريك آميز معاويه به زبير و پشتيباني مالي و نظامي عثمانيان، عايشه را بر آن داشت تا در نبردي به بهانه خون خواهي عثمان در برابر اميرالمؤمنين حضرت علي قرار گيرد. در اين جنگ كه با نام جمل در سال 36ه رخ داد، طلحه و زبير كه تا پيش ازاين در كنار عايشه، خود از بزرگ ترين مخالفان عثمان بودند و پس از مرگ عثمان با اميرالمؤمنين حضرت علي بيعت كرده بودند، بيعت خود را شكستند و در سپاه جمل حضور يافتند. آنان براي توجيه خون خواهي خود، با اقرار به گناهكار بودن عثمان، او رانادم و پشيمان معرفي ميكردند، ولي با وجود اين تلاش ها، بسياري ازمردم بصره، سخنان را دروغ طلحه، زبير و عايشه در دعوت به قيام عليه اميرالمؤمنين حضرت علي دانستند و آنان را دشمن عثمان خواندند و با عثمان بن حنيف، كارگزار امام در بصره، هم پيمان شدند.

اسلاید 13 :

پس از شكست اهل جمل، معاويه با طرح دوباره ادعاي اهل جمل، جنگي را در سال 37 ه بر امام تحميل كرد. اين جنگ كه به نبرد صفّين معروف گرديد با توطئه عمرو « يا لثارات عثمان » ، بن عاص به حكميت ختم شد. شعار اصلي عثمانيه در اين دوجنگ بود. از نكات بارز در اين جنگ ها آن بود كه تشخص شيعه در برابر مذهب عثمانى بيشتر رايج گرديد و دو طرف با اين « دين عثمان » اصطلاح ، « دين على » شد. در برابر اصطلاح نام ها از يكديگر متمايز مي شدند. در نبرد جمل، عمرو بن يثربي، قاتل زيد بن صوحان شيعي، مي گفت: زيد را كه بر دين علي بود كشته است.

عمار نيز در برابر او چنين سرود:

لا تبرح العرصه يابن اليثربى حتى أقاتلك على دين على
در صفين نيز شاميان، خود را اين چنين معرفي مي كردند:
انا ابن ارباب الملوك غسان و الدائن اليوم بدين عثمان
و يا ميگفتند:
ثمانين ألف دين عثمان دينهم كتائب فيها جبرئيل يقودها

اسلاید 14 :

شايد در همين زمان بود كه معاويه تلاش مي كرد جايگاه و نقش خود و بني اميه را هم سطح بنى هاشم معرفى كند. نامه اميرالمؤمنين حضرت على خطاب به معاويه، بيان گر نيت و اقدام بنى اميه در اثبات نقشى برابر بنى هاشم درتثبيت اسلام است. امام در اين نامه چنين مي نويسد:

شما چگونه با ما برابريد [ در حالى] كه پيامبر از ماست و. سيد جوانان بهشت از ما، و كودكان آتش ( فرزندان مروان بن حكم كه پيامبر در دوران كودكى آنان با تعبير صبية النار از كافر شدن آنان در آينده خبر داده بود) از شما، بهترين زن عالم ( حضرت فاطمه) از ما و حماله الحطَب ( عمه معاويه و، همسر ابولهب كه طبق فرموده خداوند به آتش افروز ملقب گرديد مسد) از شماست.

برخى از مفسران، آيه 21 سوره جاثيه را در ارتباط با اين تصور ناصحيح بنى اميه در برابر بنى هاشم مي دانند و از نزول اين آيه در شأن بنى هاشم و بنى اميه خبر مي دهند . در اين آيه، خداوند گمان بدكاران را كه مى پنداشتند با اهل ايمان برابر و هم سطح هستند باطل و مردود مى شمارد و حيات و مرگ بدكاران را متفاوت از مؤمنان مى داند:

اَم حسب الَّذين اجتَرَحوا السيِّات اَن نَجعلَهم كالَّذين ءامنوا و عملوا الصلحت سواء محياهم و مماتُهم ساء ما يحكُمون.

اسلاید 15 :

پس از شهادت اميرالمؤمنين حضرت علي

از آن جا كه كينه امويان تنها به اميرالمؤمنين حضرت علي بازنمي گشت و آنان بر اساس فرهنگ جاهلي خود با بني هاشم و ديني كه به دست پيامبري هاشمي ظهور كرده بود مخالف بودند. از اين رو با شهادت اميرالمؤمنين حضرت علي بر فعالیت خود افزودند. گسترش توهین به حضرت از سیاستهای امویان و عثمانیان بود. گزارشهاي فراوان از مخالفتهاي صحابه و تابعان در مدينه با اين سياست اموي، بيانگر رواج سب در مهم ترين پايگاه اسلام است.

رواج اين سياست در دوران امويان تا بدان جا بود كه وقتي، در دوره حكومت عمر بن عبدالعزيز (حك: 99- 101 ق) لعن ممنوع شد، مردم آن را ترك يكي از سنت هاي ديني می دانستند.

فشار بر حسين بن على و بنى هاشم براى گرفتن بيعت با يزيد در سال 60 ه و سخنان مروان كه به حادثه عاشورا منجر شد، يكي از بزر گ ترين مصاديق رويارويى عثمانيه و شيعه و در واقع بنى اميه و بنى هاشم است.
امويان امتياز خويشاوندى با عثمان را دارا بودند و بيشتر مسلمانان، معاويه را به عنوان جانشين عثمان پذيرفته بودند. با مرگ معاويه و آغاز حكومت يزيد، آل زبير كه از نفوذ معنوي چشم گيري در حجاز و برخي مناطق عراق برخوردار بودند، خود را از امويان جداكردند و عليه حكومت يزيد شورش كردند. آنان به عثمان وفادار ماندند ولي با اين اقدام،اولين انشعاب در عثمانيه پديد آمد. به دنبال سركوب قيام زبيريان، به تدريج مردمان بسياري از مناطق اسلامي، يزيد را پس از معاويه، به عنوان جانشين عثمان پذيرفتند و به صراحت اعلام كردند كه بر دين يزيد هستند

اسلاید 16 :

عثمانيه و شيعه، مذهب اعتقادي مسلمانان

موضعگيريهاي سياسي پس از مرگ عثمان كه در قالب جريانهاي سياسي ظهور يافته بود، رفته رفته در پي نياز مسلمانان به حل معضلات ديني به خصوص شبهات كلامي، به صورت مذهبي كلامي درآمد كه در ابتدا بيشتر در شهرهاي شام، كوفه و بصره دنبال ميشد. البته با توجه به اعتقاد برخي از شيعيان به امامت اميرالمؤمنين حضرت علی كه پيش از اين به آن اشاره شد، شيعه به عنوان يك مذهب، مدتي پي ش از عثمانيه شكل گرفته بود. در واقع، به جز شيعيان و خوارج كه تا حدودى ميان خود و ديگران مرزبندى ويژ ه اى داشتند، عامه مردم گرايش مذهبى مشخصي نداشتند تا آن كه در اواخر قرن اول، مرجئه كه طرف دار معلّق گذاشتن قضاوت درباره حقّ و باطل بودنِ شخصيتهاى مورد اختلاف مانند اميرالمؤمنين حضرت علي و عثمان بودند، پديد آمدند. معتزله نيز از اواخر عهد اموى، مرزهاى فكري خود را تا حدودى تعريف كردند. ساير مردم كه آن زمان، نام كلى مسلمان را داشتند چندان مرزهاى عقيدتى و فقهى مشخصى نداشتند

اسلاید 17 :

منابع از عثمانيه به عنوان ديدگاه پذيرفته شده از سوي بسياري از اصحاب حديث غيرشيعي قرون نخستين ياد مي كنند.
قيس بن ابي حازم (م. 97 ق)،
حريز بن عثمان حمصي (م. 163 ق)،
ابوقلابه عبدالله بن زيد (م. 104 ق)،
عبدالله بن شقيق (م. ، ميمون بن مهران (م. 116 ق)،
مغيرة بن مقسم ضبي (م. 136)

اسلاید 18 :

عثمانيه اصحاب حديث، هم چون اسلاف خويش ادعاى خلافت از جانب اميرالمؤمنين را رد مى كردند و در اعتقاد خود به انحصار خلافت در ابوبكر، عمر و عثمان، به سخن عبدالله بن عمر استناد ميكردند كه مي گفت:

ما در زمان پيامبر ترتيب تفضيل را چنين می دانستيم: ابوبكر، عمر وعثمان. بعد ساكت مى شديم و كسى را بر كسى تفضيل نمى داديم.

قرن دوم هجري به خصوص پس از آغاز حكومت عباسيان، دوره دگرگونىِ تدريجى نگاه بيشتر مردم نسبت به عثمان و اميرالمؤمنين حضرت على بود. از اين رو به تدريج در اين قرن در باور اهل حديث تغييراتي ايجاد گرديد و اعتقاد به برتري ابوبكر و عمر رايج شد. درباره عثمان كه پيش از اين، اعتقاد بر حقانيت و خلافت او بود و نيز اميرالمؤمنين حضرت علي كه بر عدم مشروعيت خلافتش نظر داشتند، اختلاف و چند دستگي به وجود آمد. يحيى بن سعيد قطان (م. 143 ق)، استاد مالك بن انس در سخني از اتفاق نظر ائمه علم در باب برتري ابوبكر و عمر و اختلاف آنان درباره حضرت علي و عثمان خبر مي دهد. مالك بن انس (م. 179 ق) رئيس مذهب فقهى مالكى در باب عثمان و اميرالمؤمنين حضرت على سکوت می کرد و می گفت:

ما ادركت احدا ممن اقتدى به و هو يرى الكف عنهما.

شايد در اثر همين تفكر است كه برخي مالك را نسبت به فقه امام بيگانه مي دانند .

اسلاید 19 :

گروهي نيز كه با عنوان مرجئه نخستين شناخته ميشدند، درباره اصل ايمان آن دو سكوت ميكردند و نميتوانستند به يقين از ايمان آنان سخن به ميان آورند. از افراد شناخته شده گروه اخير، محارب بن دثار (م. قبل از 125 ق) از شيوخ ابوحنيفه را ميتوان نام برد.

هم چنين، ابوحنيفه (م . 150 ق) در كتاب خود، امر عثمان و اميرالمؤمنين حضرت علي را به خداوند ارجاع داد. اين سخن وي برخلاف مرجئه، تنها ناظر به رفتار اميرالمؤمنين حضرت علي و عثمان بود. از اين رو است كه او،

اميرالمؤمنين را در تمامي جنگ هايش برطريق حق مي داند ودشمنان او را ظالم معرفي مي كند. بر همين اساس، نظريه تربيع (مشروعيت خلافت چهار خليفه پس از پيامبر) و تفضيل آنان به ترتيب تصدي خلافت به ابوحنيفه نسبت داده مي شود.

به نقل سفيان ثوري (م. 161 ق) در بصره بزرگاني چون عبدالله بن عون (م. 151 ق)، سليمان تيمي (م. 143 ق)، ايوب سختياني(م. 131 ق) به تربيع معتقد بودند . ابن ادريس شافعي(م. 204 ق) رئيس مذهب نيز در چنين شرايطي از اجماع اصحاب و تابعان بر برتري اميرالمؤمنين حضرت علي پس از ابوبكر، عمر و عثمان و از مشروعيت خلافت آنان به ترتيب حكومت سخن مي گويد.

اسلاید 20 :

در نتيجه اين تلاش ها بود كه در اوايل قرن سوم هجري، مذهب عامه مردم عثمانيه شد اما در مقايسه با عثمانيان قرن اول و دوم هجري، رنگ و بويي متفاوت به خود گرفت.

اين در حالي بود كه مأمون (حك: 198- 218 ق) تحت تأثير معتزله بغداد، نقل فضايل معاويه را ممنوع كرد و به بسط وگسترش فضايل اميرالمؤمنين حضرت علي فرمان داد. با فعاليت هاي احمد بن حنبل (م. 241 ق) براي ترويج نظريه تربيع ، سرانجام در اواسط اين قرن اين نظريه در ميان مسلمانان و بسياري از كساني كه تا پيش از اين تفكر عثماني داشتند و با خلافت امير المؤمنين حضرت علي در ستيز بودند، رواج يافت و اعتقاد به خلافت آن حضرت و اقرار به فضيلت او پس از عثمان، معيار شمو ل اهل سنت گرديد.