بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
سبک شعر خراسانی(دورة سامانی)
سامانیان، خاندانی ایرانی بودند که به زبان و آداب و رسوم و سنت ها و روایات ایرانی علاقه ی فراوان داشتند و در احیای آنان می کوشیدند. اینان برای احیای ایران و ایرانی گری به تدابیر فرهنگی دست یازیدند و از جمله خدمت های آنان، احیای زبان فارسی به عنوان زبان علمی و اداری و ادبی وتقویت آن در برابر عربی بود. شکل گرفتن این زبان و تقویت آن، مدیون همت و علاقه ی امیران این خاندان است زیرا آنان، شاعران را حمایت می کردند و صله می بخشیدند و برای ترجمه و تدوین کتاب های نثر فارسی چون تاریخ بلعمی و ترجمه ی تفسیر طبری، فرمان صادر می کردند. همزمان با آنان، خاندان های ایرانی دیگر چون چغانیان و مأمونیان و فریغونیان نیز، علاقه ی خویش را به علم و ادب آشکار می ساختند و بزرگانی به دربار آنان منسوب بودند. اوضاع و احوال خاص تاریخی و اجتماعی خراسان در این دوران در شعر فارسی تأثیر به سزایی به جای گذاشته است.
اسلاید 2 :
شاعران سبک خراسانی(دوره سامانی)
در دوره ی سامانی از نام و نشان شاعران متعدد اطلاع داریم که بعضی از آنان، پر شعر هم بوده اند اما از مجموع اشعار آنان جز اندکی باقی نمانده است. درباره ی فراوانی شعر رودکی سخن بسیار گفته اند. رشیدی سمرقندی، عدد ابیات او را «سیزده ره صد هزار» گفته:
شعر او را بر شمردم سیزده ره صدهزار *** هم فزونتر آید ار چونانکه باید بشمری
و عوفی شعر او را صد دفتر دانسته است که البته مبالغه آمیز است و از آن همه، کمتر از هزار بیت باقی مانده است. از آفرین نامه ی ابوشکور بلخی که به روایت مرحوم دهخدا، (در لغت نامه) شاید 3/2 شاهنامه ی فردوسی یعنی حدود چهل هزار بیت بوده است تنها حدود سیصد بیت باقی مانده است. به جز این دو شاعر بزرگ، شاعران متعدد دیگری در این دوران می زیسته اند که از بعضی از آنان، قصاید یا قطعه ها یا ابیاتی پراکنده در دست است. بهترین منبعی که اشعار بازمانده از دوران سامانی را نقل کرده است لباب الالباب عوفی است.
اسلاید 3 :
محتوای شعر دوره سامانی
اگرچه بخش عمده ی شعر دوره ی سامانی به جز شاهنامه ی فردوسی از میان رفته است، از ابیات اندک باقی مانده و از اشارات پسینیان به خوبی می توان دریافت که شعر این دوره از نظر معانی و اغراض شعری، غنی و متنوع بوده است. به جز حماسه ی بزرگ فردوسی و هزار بیت دقیقی، قصاید مدحی در این دوره رواج داشته است، شعر عاشقانه و بزمی، زهد و اخلاق، طنز و هزل و هجو موضوعاتی است که در دوران سامانی رایج بوده. مدایح رودکی و دقیقی، طنز و هزل منجیک ترمذی، اشعار عاشقانه ی رودکی و رابعه و دقیقی معروف بوده و زهد و اخلاق در شعر رودکی و فردوسی و ابوشکور و کسایی، توصیف در شعر بیشتر شاعران، خمریه در شعر رودکی و بشار مرغزی و بعضی شاعران دیگر رواج داشته است. در شعر شهید بلخی و خسروی سرخسی، گرایش به حکمت و منطق دیده می شود. در صور خیال شعر خسروی سرخسی اصطلاحات منطقی و فلسفی نیز به کار رفته است. رثاء در شعر رودکی و شاهنامه ی فردوسی، نمود دارد.
اسلاید 4 :
مختصات زبانی شعر دوره سامانی
باید توجه داشت که هر دوره ای از ادوار مختلف سبک شعری شعرای ادب پارسی، دارای ویژگی ها و خصوصیات متمایزی از دیگر دوره هاست و با کمک همین ویژگی ها می توان هر دوره ای را از سایر دوران باز شناخت. سبک خراسانی نیز دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آشنایی با آنها ما را به شناخت بهتر این سبک رهنمود می شود که به شناخت این ویژگی ها می پردازیم:
الف) تلفظ خاص اصوات
در شعر دوران سامانی، تشدید و تخفیف واژه ها و اشباع مصوتهای کوتاه فراوان است. موارد قابل توجهی می توان یافت که باید مصوت کوتاه را کشیده یا مصوت بلند را کوتاه خواند یا صامتی را باید حذف کرد تا وزن شعر درست شود:
زر بر آتش کجا بخواهی پالود *** جوشد لیکن ز غم نجوشد
چندان حرف «ر» در «زر» باید مشدد و متحرک خوانده شود.
ور به بلور اندرون ببینی *** گویی گوهر سرخ است به کف موسی عمران
حرف «ت» در «است» باید حذف شود.
در این ابیات ،«ز» در «خز» باید مشدد و متحرک خوانده شود. «ج» در «به جای» باید مشدد خوانده شود یا این که مصوت کوتاه «ب» بلند خوانده شود تا وزن درست شود و از این گونه است تلفظ واژه هایی چون «داه» به به جای «ده»، «ماهارم» به جای «مهار»، و امثال آن.
اسلاید 5 :
مختصات زبانی شعر دوره سامانی
ب) وجود واژه های کهنه و مهجور در سبک خراسانی
واژه های فارسی مهجور و کهنه در شعر این دوره بیش از دوره های بعد دیده می شود. بسیاری از این واژه ها، حتی در قرن پنجم برای گروهی از فارسی زبانان ناشناخته بوده و جمع آمدن آنها در بعضی فرهنگنامه های قدیمی، چون لغت فرس اسدی طوسی، دلیل بر این مدعاست. از این گونه است این واژه ها:
چون کشف انبوه غوغایی بدید *** بانگ و ژخ مردمان، خشم آورید
ناله ی زار و حزین شیر خشک آورد و جست *** از جای خویش آمد آن خرگوش را آلغده پیش
آلغده: خشمگین نمونه های این واژه های کهنه، در شعر شاعران دوره ی سامانی، به خصوص شعر رودکی فراوان است. اکثر این واژه ها در قرن پنجم نیز کاربرد چندانی نداشته است. نمونه های دیگر: بافدم: عاقبت، زغند: جست و خیز، غوشت: برهنه، فژاکن: پلید، فلرزنگ: هر خوردنی که در پارچه پیچند، و. شکل کهنه ی کلمات نیز در این دوره، بیش از دوره های بعد دیده می شود مانند: ابا، ابی، ابر، اندر، اندرون، کفک، و.
اسلاید 6 :
ج) میزان کاربرد واژه های عربی در سبک خراسانی
واژه های عربی در شعر دوره ی سامانی کمتر از دوره های بعد است. و این امر، خصلت عمومی زبان این دوران است. اما در مواردی خاص، در شعر شاعران، بر تعداد این واژه ها افزوده شده است. مهمترین عامل افزایش واژه های عربی در بعضی از شعرهای دوره ی سامانی، انتخاب بعضی قافیه هاست. در قصیده ای از رودکی با مطلع:
آمد بهار خرم با رنگ و بوی طیب *** با صد هزار نزهت و آرایش عجیب
در چهارده بیت، سی و دو واژه ی عربی به کار رفته است که چون از حروف ربط و اضافه مانند «از» و «که» صرف نظر کنیم واژه های عربی آن حدود بیست درصد است و این میزان نسبت به شعرهایی که قافیه های آسانتری دارد، زیاد است. در زبان شاعران این دوره نیز می توان تعدادی واژه های عربی یافت که قطعا در زبان محاوره متداول نبوده اما در زبان اهل شعر و ادب به کار رفته است مانند: خجال، حدثان، مجاهز، مقترن، انین، و. همچنین در شعر این دوره، تعدادی واژه های عربی می توان یافت که معادل فارسی آنها نیز در همان روزگاران به کار می رفته است مانند: ضیغم، صلصل، ذل، حلم، مداح، خلقان، صعب، حرب، خصم، سلب، و. همچنین اشعار ملمع در این دوره اندک است اما بی سابقه نیست.
اسلاید 7 :
د) زبان ساده و به دور از تکلف
زبان شعر این دوره، ساده و طبیعی و به دور از تکلفات و اغراقها و ابهامهای دوره های بعدی است. منظور شاعر به آسانی درک می شود و اگر دشواریی در بعضی از شعر ها دیده می شود بیشتر مربوط به کهنگی های زبانی می شود.
و)فخامت و صلابت زبان سبک خراسانی
در زبان شعر این دوره، حالتی هست که می توان آن را به صلابت و فخامت تعبیر کرد. صلابت و فخامت زبان شعر، از آهنگ و شیوه ی جمله بندی و ترکیب کلمات ایجاد می شود. کهنگی های زبان و سایش نیافتگی بعضی واژه ها و فراوانی مصوتهای بلندی چون «آی» و «اوی» در واژه ها نیز بر این امر می افزاید. علت این فخامت و صلابت را همچنین باید در روحیه ی دلاوری و سلحشوری و مردانگی غالب بر مردمان خراسان و ماوراء النهر جست.
