بخشی از پاورپوینت
اسلاید 2 :
قال رسول الله (صلی الله علیه وآله و سلم) : علیکَ بِالعِلم ِفَإنّ العِلْم خلیلُ المؤمِنِ والحِلمَ وزیرُهُ والعقلَ دلیلُهُ و … والصّبر امیرُ جنودِهِ. نهج الفصاحه، ح ۱۹۶۱
موارد مورد بحث در این جلسه:
- علم مکانیک یا علمُالحِیَل
- نقش دانشمندان ایرانیدر توسعه علم مکانیک
- تأثیر علم مکانیک در تمدن غربی
اسلاید 3 :
علمُ الحِیَل
مکانیک
اسلاید 4 :
علم حِيَل، از علوم كاربردى رايج در دوره اسلامى كه با طراحى، ساخت، كاركرد و كاربرد ابزارها و دستگاههاى گوناگون مكانيكى سروكار داشت.
شاخه های علم حیل عبارت بود از: بررسى نظرى مفهوم حركت، تعيين مركز ثقل اجسام، طراحى دستگاههاى بالابراجسام سنگين، استخراج وانتقال آبهاى زيرزمينى، ساخت ساعتها و سلاحها و ابزارهاى موسيقى و ابزارهاى مورد نياز ساير علوم و صنايع و پيشههاى گوناگون و. .
- عامل انتقال نيرو در اين دستگاهها هوا ( آلات الروحانية)، آب، شن يا اجزاى مكانيكى بود. سازوكاراين دستگاهها معمولا از عموم مردم پنهان نگاهداشته میشد. ازاينرو، عملكرد دستگاهها براي آنان عجيب بود و نوعىتردستى محسوب میشد واينعلم را به همين سبب علم حيله ها(حِيَل) يا نيرنگها(نيرنجات) میناميدند.
اسلاید 5 :
واژه حيله به معناى هنر، صنعت، حرفه و اختراع نيز آمده است.
- علم حِيَل را معادل علم مكانيك در دوره جديد دانستهاند.
خوارزمى میگوید صِناعةالحيل را يونانيها مَنجانيقون میگفتند. منجانيقون همان مكانيك است (دهخدا، ذيل «منجانيقون») كه صورت تحريف شده «ميخنيق» بوده و به اسامى ديگر مانند منجنيق و منجنيك نيز در عربى خوانده شده است
اسلاید 6 :
تاريخچه پيدايش علم حِيَل
علم حیل به پيش از شروع تاريخِ مكتوب برمیگردد. احتمال میرود كه اين علم از تمدنهاى شرقى به يونان منتقل شده باشد و به اين ترتيب، يونان باستان ذخاير سه هزار ساله ميراث حِيَل مشرقزمين و مصر را به ارث برده باشد.
- آثار مكتوب به جامانده درباره علم حِيَل، از يونان باستان آغاز میشود. توصيف بسيارى از اجزا و دستگاههاى مكانيكى در نوشتههاى اين دوران ديده میشود كه البته نمیتوان به يقين مشخص كرد كداميك از آنها از حيطه نظرى فراتر رفته و كاربرد عملى يافته بودند. تطور فناورى كم وبيش در دوره روميها نيز ادامه يافت (ویل دورانت، ج 4، بخش 1، ص 141، 150، 190، 203)
اسلاید 7 :
دانشمکانیک نزد مسلمانـان «علمالحیـل» نامیده میشد. این علم، دانش شناسایی ابزارها و وسایل بود. وسایلیکه هر یک کاری انجام میدادند.
مهندسیاسلامی را میتوان دنباله سنت خاورمیانه ومدیترانه دانست.
مصریان و اروپاییان در مکانیک پیشرفتهای فراوانی کرده بودند، اما سهم یونانیها از همه بیشتر بود.
در دوره عباسی، بسیاریاز آثار یونانیوگاهی سریانی بهعربی ترجمه شد؛ ازجمله آنها میتوان به کتاب «پنوماتیک» نوشته فیلون بیزانسی و «مکانیک» نوشته هارون اسکندرانی و«رسالهای»از ارشمیدسدر باره ساعتهای آبی اشاره کرد.
اسلاید 8 :
اولين رساله در علم مكانيك(كتابالحيل)را بنوموسى شاكر (احمد، محمد و حسن «از برجسته ترین دانشمندان ایرانی قرن سوم هجری»)، در سال 860م/ 245ق نوشتهاند.
شرح یکـصد دستگاه در این کتـاب آمده که بیشتر آنها به صورت خـودکار و بـا استفاده از خواص مکانیکی سیالات کار میکنند.
این سه برادر پانصد سال پیش از اروپا، و برای نخستینبار، میللنگ را درحوزه دانشهای فنی بهکار بردهاند.
اسلاید 9 :
از دیگر مهندسان اسلامی جَزَری در نیمهدوم قرنششم است کتاب وی فیمعرفةالحیلالهندسیه است که بهترین کتاب درباره ابـزارهای مکـانیکی و هیـدرولیـکی در سدههای میانه است، کتاب جـزری کتابی جامع است، یعنی هم کتاب نظری و هم عملی به شمار میآید. او مقام رییسالاعمال را داشت.
جزری نخستین ربات قابل برنامهریزی انسان نما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته میشود.
ابوالفتح عبدالرحمان خازنی(قرن ششم):
کتاب میزانالحکمة از مهمترینکتابهای او در «علمالحیل» است.
اسلاید 10 :
پژوهشهای ابـوریحان بیرونی در بهدست آوردن وزن مخصـوص با استفاده از «قانون ارشمیدس»، «وزن مخصوص» هجده سنگ و فلز گرانبها وپنج ماده و کانی، را که برای نخستین بار در دوره اسلامی تعیین کرد، امروزه آن چنان به معیارهای ما نزدیک است که شگفتی همگان را برمیانگیزد.
مهمترین دست آورد مسلمانان در حوزه حیل، آشنا ساختن اروپا با بـاروت و سلاحهای آتشین است. که پیشینه استـفاده از انواع سلاحهای آتشین در جنگها و به ویژه هنگام محاصره شهرها به سده هشتم هجری توسط مسلمانان میرسد.
اسلاید 11 :
كاربردهای علم حيل
1- کاغذ سازی
مسلمانان اينصنعت را ازاسيران جنگىچينى درسمرقند آموختند.كاغذسازى دردورهامويان و به خصوص عباسيان در جهان اسلام رواج يافت و بسيارى از نقاط كشورهاى اسلامى شاهد گسترش اين صنعت بودند.
2- ترازو
ساخت ترازو در دورهاسلامى پيشرفت زيادى كرد وبسيارىازدانشمندان سرشناس بهتوصيف روشهاى ساخت ترازو، اندازهگيرى وزن اشيا، وزن مخصوص و مبحث مركز ثقل(گرانيگاه) پرداختند.
پيشرفتهت رين ترازوها «ترازوىحكمت»، متعلق به ابوالفتح عبدالرحمان خازنى بود.
اسلاید 12 :
3- ساعت سازى: ساعت سازى بين مسلمانان رواج زيادىداشت وانواعساعتهاى آفتابی،سایهای، آبى، شنى، شمعى و جیوهای ساخته مىشد.
ساعت سایهای: مصریان قدیم ساعتی ساختند که به آن ساعت سایهای میگفتند. این سـاعت به گـونهای بود که سـایه قطعهای چـوب عمودی برروی یک قطعه چوب افقی میافتاد و زمان را با ان اندازه میگرفتند.
ساعت آبی: ساعت آبی نیز توسط مصریان اختراع شد. دراین نوع ساعت، ازجریان یک نواخت آب استفاده میشد، به این ترتیب که داخل ظرف مدرج سوراخدار را با آب پر میکردند که آب قطره قطره از سوراخ کوچک میچکیده وبا توجه به مقدارآبخروجی، زمان تا حدودی معلوم میشده است.
ساعت شنی یا ماسهای: از دوحباب شیشهای چسبیده به هم تشکیل میشده که میان آن، سوراخ باریکی برای رد شدن شن یا ماسه تعبیه میکردند تا شنها بتدریج از حباب بالا به حباب پایین جمع شود. بعد ظرف را وارونه میکردند وهمان عملتکرار میشد. بامعلوم شدن تعداد دفعات جابجا شده شنها در حبابها، حدودزمان مشخص میگردید.
ساعت شمعی: دراین نوع ساعت، بدنه شمع مدرج میشد وبا سوختن شمع و کوتاهشدن آن زمان را محاسبه میکردند.
اسلاید 13 :
- دكتر برنارد آكسفوردی، معتقد است :
کـاربرد رقـاصك سـاعت از اختـراعات مسلمانان است، و ساعت دقيقى را كه هـارونالـرشيد براى شارلمان فرستاد، يك ساعت آبى بوده كه زمان ساعتهای مختلف را با صدا اعلام مىكرده است. (جزرى، ص 1ـ230؛ روسو، ص 143؛ هونكه، ص 169ـ170، 171ـ172)
مشهوراست ساعتىآبى كه هارونالرشيد (اواخرسده دوم) براى شارلكبير، پادشاه فـرانسه، هـديه فرستاد،غربيان ازعجايب جهان پنداشتند.
ساعتها بهروشهاى گوناگون، به طورخودكار گذشت زمان را نشان مىدادند و بـه صـورت ثابت يا قابل حمل ساخته مىشدند. ساعت آبى قابل حمل را «صندوقالسـاعة» مىناميدند كه استفاده از آن در ايران رواج داشت.
اسلاید 15 :
ساعت آفتابی در قزوین
ساعت آفتابی صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا(ع)
- درايران،ساعتهاى آفتابىكوچكى از برنجِ ريختگى ساخته مىشدكه در سفروحضر در تعيين سـاعـات روز، جهتيابى وتعيينقبله بهكارمىرفت. اينساعتها را بيشتر دريزدواصفهان مىساختند.
اسلاید 16 :
4- انواع دستگاههاى آبيارى و آبكشى دستگاههاىآبيارى وآبكشى در نقاط مختلف سرزمينهاىاسلامى از جمله ايران، سوريه، بينالنهرين واندلس ساخته میشد. تلمبههاى پيشرفته كه درآنها انواع اجزاى مكانيكى مثل توربين، چرخدنده، سازوكارلَنگ، شيريك طرفه، سيلندر وپيستون به كارمیرفتو همچنين تلمبههاى شناور،در اين سرزمينها
رايجبود(جزرى،ص469ـ476؛تقیالدينراصد، ص39ـ50). - مبانىاستفاده از باد بهعنوان نيروىمحركه
آسيابها بر دانشمندان مسلمان آشكار بود.
(بنوموسى، ص340، 342) و بـه خصـوص در
سيستان از اين آسيابها عملا استفاده میشد.
دمشقى درقرن هفتم سازوكار آسياب بادى سيستان را نیز بهتفصيل وبارسم شكل بيان كردهاست.(دمشقى، ص 243ـ245)
اسلاید 17 :
تسلط بهدانش احتراق وتوليد سـلاحهاىآتشين نيزتجلى كاربرد واكنشهاى شيميايى در علم حيل بود (ميرسليم، ص 48ـ51).
5- باروت
باروت دان
اسلاید 18 :
6- صنعت قفل سازى
- درصنعت قفلسازى قفلهایىمانند كلونى و رمزى رواج زيادى داشت. قفلهاى رمزى بهجامانده از سدههاى ميانى كـه صنـعتگران ايـرانى سـاخته بودند، هنوز در موزهها وجود دارد. (جزرى، ص 496ـ512).
اسلاید 19 :
- توليدفولاد وكار روى آهن بهفناورى ساخت انواع كورههاى ذوب، تجهيزات تصفيه مذاب و وسايل آهنگرى نياز داشت كه مسلمانان به آن دست يافته بودند.
- صنعت فولادسازى و هنر مشبكسازى فولاد در ايران در عصر صفوى به اوج خود رسيد و از اين فلز در ساخت اسلحه، الواح مشبك، زره، كلاهخود، سپر، كتيبههاى در و پنجره، قلمدان و ظروف استفاده میكردند. (احسانى، ص 209ـ 224).
7- فولادسازى از ديگرصنايع رايج دركشورهاى اسلامى بود. ابوريحان بيرونى در الجماهر (ص 404ـ 409) شرحى از اين صنعت عرضه كردهاست. ازفولادى ويژه با روشهايى مخصوص،در نقاط مختلف شمشيرى مشهور به نام«شمشير دِمَشقى» میساختند.
اسلاید 20 :
8- صنعت شيشهگرى
صنعت شیشهگری و بـلورسازى در دوره اسـلامى رشد چشمگيرى داشت. انـواع ظرفهاى شيشهاى را در سراسر قلمرو اسلامى میساختند.
- تهیه شیشههای رنگی درعصر مأمون و درکشورهای اسلامی بسیار رواج داشت.
