بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
موسوعه نگاری و اخلاق وحیانی
اسلاید 3 :
مقدمه
با شکلگیری دولت ملی صفویه در ایران و داعیه تشیع از سوی آنان، مجال و فضای مناسبی برای علمای شیعی پیش آمد تا بتوانند به گسترش معارف دینی بپردازند، از سوی دیگر رواج تفکر اخباریگری توسط محمدامین استرآبادی باعث گردید که علما، متأثر از این نگرش جدید به تدوین آثار عظیم و گرانسنگ روایی روی آوردند. بدینسان دوره موسوعه نگاری و تدوین جوامع روایی آغاز شد که در درون آنها احادیث اخلاقی نیز در مجموعههای یکدست گردآوری و تبویب میگردید. گفتنی است این دوره مختص جامعه شیعی بوده و کتب اخلاق نگاری اهل تسنن از چنین منزلگاهی عبور نکرده است.
آخرین و ژرفترین منازل تطور علم اخلاقی، نضج اخلاق وحیانی است که توسط دانشمندان معاصر صورت میگیرد. در این تلاشهای علمی که گاه با بهرههای اشراقی از قران کریم همراه بودهاند آثار بیسابقهای به منصه ظهور رسیدند.
در این درس پس از پرداختن به دوره موسوعه نگاری و شرح روایات، آثار این دوره را ذکر نموده به تبیین دوره توقف در مکتب اخلاق روایی خواهیم پرداخت و در پایان ادوار اخلاق نقلی، با آثار شیعی و سنی اخلاق وحیانی آشنا میگردیم.
اسلاید 4 :
دوره سوم: دوره نهضت موسوعه نگاری و شرح نگاری
در سده یازدهم جنبش عظيمي براي تدوين کتابهای بزرگ روایي، که اصطلاحاً «جوامع» یا «موسوعه هاي روایی» نام دارند، در جهان شیعه به راه افتاد. خود این حرکت دور مرحله داشت؛ در مرحله نخست دو کار انفرادي صورت گرفت و در مرحله دوم یک کار عظیم گروهی تحقق پذیرفت. حاصل این حرکت سه اثر ذیل بود:
۱. الوافي، تألیف محداث بزرگ مولي محسن فیض کاشاني، متوفاي ۱۰۹۱ هجري، مشتمل بر ؛ 24 جلد.
2. وسائل الشیعه، تألیف محدّث شهیر شیخ حرّ عاملی، متوفای 1104 هجری، مشتمل بر 30 جلد.
۳. بحارالانوار، تألیف جمعی از علما و زیر نظر حدیث پژوه پرآوازه، علامه محمدباقر مجلسی، متوفای ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ هجری، مشتمل بر ۱۱۰ جلد.
اسلاید 5 :
الوافی
الوافی به غرض گردآوری مجموعه احادیث کتب اربعه حدیث شیعه (الکافی، التهذیب، الاستبصار و من لایحضره الفقیه) و تنظیم دقیقتر آنها با توضیحات کوتاه مصنّف در ذیل احادیث، تدوین شد. جلدهاي 4 و ۵ این مجموعه به احادیث اخلاقی اختصاص یافته است و امتیاز آن بر بخش اخلاقی اصول کافي آن است که اولاً تنظیم و تبویب احادیث سامان بهتري یافته است؛ ثانیاً: توضیحات کوتاه مصنف دانشمند، مخاطب را در درک مفاهیم و پیام احادیث کمابیش یاری میکند.
اسلاید 6 :
وسائل الشیعه
کتاب وسائل الشیعه گردآوري و تنظیمی بدیع و کاملاً فني از احادیث فقهي است که به جهت اعتبار و حسن سلیقه مؤلف و اتقان اثر، کتاب وی بهزودی در پژوهشهای فقهي جایگاه ویژه ایي یافت و اکنون چند سده است که به ابزار اصلی تحقیقات روایی در استنباطات فقهی تبدیل شده و به «چکش فقها» اشتهار يافته است. جناب شیخ حر عاملی هنگامی که در نگارش، به کتاب الجهاد رسیده و احادیث جهاد علیه کفار و. را تدوین و تبویب میکرد، به تناسب به بحث جهاد نفس پرداخت و ازاینرو یکصد و یک باب را براي تنظیم احادیث اخلاقی در نظر گرفت که اکنون بخشی از مجلد ۱۵ و 16 از این مجموعه را به خود اختصاص داده است.
اسلاید 7 :
بحارالانوار
بحارالانوار بزرگترین مجموعه روایی شیعه مشتمل بر ۱۱۰ جلد است. اين کتاب حاوي احادیث 365 کتاب و رساله حدیثي متعلق به سدههای یکم تا یازدهم است. در آفرینش موسوعه عظیم بحارالانوار، دانشوران زیادی شرکت داشتهاند که با هدایت و نظارت علمی «علامه مجلسی» به پدیدآوري این اثر عظیم توفیق یافتند.
سیزده جلد این أثر، یعنی مجلدات ٦٤ تا ۷٦ به اخلاقی اختصاص دارد؛ در این میان جلدهای 64، 65 و 66 به ایمان، اسلام و تشیع و لوازم و مقدمات اخلاقی آنها اختصاص يافته است و جلدهای67 و 68 به مکارم اخلاق، جلدهای 69، 70 و 71 به مساوی اخلاقی، جلد ۷۲ به حقوق مؤمنین و آداب معاشرت، جلد ۷۳ به آداب و سنن اسلامی، جلدهاي ۷٤ و ۷۵ به مواعظ و حکم و جلد 76 به معاصی و کبائر تخصیص یافته است.
اسلاید 8 :
بحار الانوار
افزون بر این ۱۳ جلد، جلدهای ۱، ۲، ۹۰، ۹۱ و ۹۲ نیز بهصورت پراکنده مشتمل بر برخی سرفصلهای اخلاقی هستند. البته جلد 76 کمابیش مطالب و عناوین اخلاقی - فقهی را در بر دارد و برخلاف دوازده جلد پیش از خود در حوزه اخلاق یکدست نیست.
شایان ذکر است که الگوي تنظیم ابواب و چینش سرفصلها و عناوین مجلدات اخلاقی بحارالانوار، همان اسلوبِ چیدمان و ساختار حاکم بر کتاب اصول کافی است.
کتاب بحارالانوار از جهت میزان دقت در عناوین اختیار شده برای احادیث، شمول و دامنه موضوعات، استیفاي کامل همه مأخذ پیشین و در نتیجه، سهولت دسترسی به همه میراث روایی امامیه و سرانجام اشتمال بر بیانها و توضیحات کوتاه و مغتنم ذیل احادیث در جایگاه ویژه و ممتازی قرار دارد؛ هر چند در خصوصی تبویب و نظاممند ساختن سرفصلهای اخلاقی از انتظام و اتقان و شفافیت مجلدات 4 و 5 الوافي فیض کاشانی اندکی فاصله دارد.
اسلاید 9 :
شرح نگاری ها
در طی یکصد سال، از حدود ۱۰۳۰ هجری تا ۱۱۳۰ هجری، رویداد علمي بزرگي در راستاي دستیابی به فهم عمیقتر از منبع عظیم و سرشار «حدیث» رخ داد و آن پیدایش نهضت شرح نگاري بود که طي آن عالمان امامیه، بخش مهم و حجم اعجابآوري از احادیث ائمه را مورد تدبّر و تفقّه قرار دادند و حاصل تأملات و دریافتهای خورد را در قالب توضیح و شرح به رشته تحریر درآوردند.
اسلاید 10 :
شرح نگاری ها
1. شرح اربعون حدیثاً. تألیف شیخ بهائی، متوفای 1031 هجری.
شرح نگاریها
2. شرح اصول الکافی، تألیف صدرالمتألهین شیرازی، متوفای 1050 هجری.
3. شرح الاصول و الروضه من الکافي، تأليف ملاصالح مازندراني، متوفاي 1080 هجری.
4. شرح مصباح الشریعه، تألیف عبدالرزاق گیلاني، متوفاي سده یازدهم.
5. مراه العقول (شرح کتاب کافي)، تالیف علامه محمد باقر مجلسي، متوفاي 1110 یا ۱۱۱۱ هجری.
6. عین الحیاه (شرح حدیث بلند پیامبر خطاب به اباذر غفاري)، همان نویسنده.
۷. نورالانوار في شرح الصحیفه السجادیه، تألیف سید نعمتالله جزایری، متوفاي ۱۱۱۲ هجري.
۸. ریاضی السالکین (شرح صحیفه سجادیه)، تألیف سید علي خان کبیر، متوفاي ۱۱۲۰ هجری.
۹. شرح غررالحکم، تألیف آقا جمال خوانساري، متوفاي ۱۱۲۵ هجري.
اسلاید 11 :
دوره چهارم: دوره وقفه و رکود
الف) شیعه
از سده دوازدهم تا آغاز سده پانزدهم به مدت سه قرن نگارش کتابهای اخلاقی روایي قابل توجه و با حدنصاب علمي متوقف شد و اثر شایانذکری تألیف نشد؛ آري در اوایل سده چهاردهم میرزا حسین نوري طبرسي، متوفایي ۱۳۲۰ هجری، هنگامی که در نگارش مستدرک الوسائل به «کتاب الجهاد» رسید، بهموازات وسائل الشیعه، یکصد و یک باب براي احادیث اخلاقی، که در وسائل الشیعه نیامده، اختصاص داد؛ بدین ترتیب بخشي از مجلدات ۱۱ و ۱۲ مستدرک الوسائل (حدود 45۰ صفحه) را میتوان در شمار سلک کتب اخلاقی نقلي آورد. ولي پس از نگارش مجلدات 4 و ۵ الوافي و ۱۳ جلد اخلاقی بحارالانوار، و خصوصاً تنظیم و تبویب احادیث اخلاقی در قالب ۱۰۱ باب توسط شیخ حرّ عاملي، که میرزاي نوري هم دقیقاً همان را الگوي تدوین اثر خود قرار داده و عناوین جدیدی ابداع نکرده، نمیتوان این اثر را در تاریخ علم و تولید دانش گام جدي تلقي کرد.
اسلاید 12 :
دوره چهارم: دوره وقفه و رکود
ب) اهل سنّت
دوره رکود و توقف اخلاقی نگاری روایی، براي اهل سنت از سده یازدهم آغاز میشود و به مدت چهار قرن تا اواسط ساله چهاردهم امتداد مییابد. در این دوره تألیفات کماهمیتی، که به شکل غیراصولي و بدون دغدغه اخلاقی پژوهانه نگاشته شده، به چشم میخورد که حتي در حد و اندازه آثار ادوار پیشین نیز ارزیابی نمیشوند، چه رسد به اینکه بخواهند نماینده پیشرفت این علم در دورههای بعدی باشند.
اسلاید 13 :
دوره پنجم: دوره تجدید و احیا
الف) شیعه
این مقطع از نیمه دوم ساله چهاردهم آغازشده و تاکنون ادامه دارد که براي رویکرد اخلاق نقلي شیعه دوره پنجم و براي اهل سنت دوره چهارم تلقي میشود. خصوصیت این دوره آن است که پژوهشهای قرآني در رویکرد اخلاق نقلي موردتوجه ویژه قرار گرفت و آثار بیسابقهای در شکل اختصاصي درباره اخلاق وحیاني به رشته تحریر درآمد و البته در کنار این ویژگي، کتابهایی نیز در اخلاق روایي تألیف شده است که خصوصیت آنها در این است که جملگي محصول کار گروهي هستند.
اسلاید 14 :
دوره پنجم: دوره تجدید و احیا
در مورد اخلاق وحیانی، در دوره معاصر سه اثر درخور توجه تألیف يافته است:
1. اخلاق در قرآن، در سه جلد، تألیف آیتالله مکارم شیرازی (معاصر)
۲. مبادي و مراحل اخلاق، در دو جلد، تألیف آیتالله جوادي آملی (معاصر).
۳. اخلاق در قرآن، در سه جلد، تألیف آیتالله مصباح یزدي (معاصر).
در این دوره دو اثر روایی نیز در جهان تشیع به رشته تحریر درآمده است:
1. جامع احادیث الشیعه، تألیف گروهی از محققان و زیر نظر آیتالله سید حسین طباطبایی بروجردی، متوفای ۱۳۸۱ هجری.
2. موسوعه میزان الحکمه، تألیف گروهی از محققان و زیر نظر آیتالله محمد محمدی ریشهری (معاصر) بخشي از جلد 16، همه جلد ۱۷ و بخشي از جلد ۱۸ جامع احادیث الشیعه بالغبر حدود ۹۰۰ صفحه و طي ۸۹ باب تحت عنوان «أبواب جهاد النفس» به گستره قابلتوجهی از سرفصلهای اخلاقی اختصاص یافته است.
اسلاید 15 :
موسوعه میزان الحکمه
موسوعه میزان الحکمه، مرحله دوم و گسترش یافته اثري روایي است که پیشازاین با عنوان میزان الحکمه توسط محمد محمدي ریشهری تألیف یافته بود، در این مرحله که با کار گروهي و زیر نظر مؤلف صورت میپذیرد، هر یک از سرفصلهای میزان الحکمه در حجم یک تکنگاری مبسوط گسترش مییابد.
تاکنون چندین تکنگاری اخلاقی از این مجموعه بزرگ از چاپ خارج شده مانند: المحبه في الکتاب و السنه.
این مجلدات بر سه بخش هستند: آیات قرآني مربوط به موضوع، روایات باب و توضیحات مفید درباره فضاي کلي مربوط به محورهای احادیث. شایان ذکر است که در موسوعه میزان الحکمه از پارهاي منابع حديثي أهل سنت هم بهعنوان مأخذ استفاده شده است.
اسلاید 16 :
دوره پنجم: دوره تجدید و احیا
ب) اهل سنت
در حوزه اخلاق قرانی از سویي اهل سنت در این دوره سه اثر قابلاعتنا تولید شده است:
۱. دستور الاخلاق فی القرآن، تألیف دکتر محمد عبدالله درّاز (معاصر)؛
۲. موسوعه اخلاق القرآن، 6 جلد در ۳ مجلد، تألیف دکتر احمد شرباصی (معاصر)؛
۳. وقفات تربویه في ضوء القرآن الکریم، ۸ جلد در 6 مجلد، تألیف عبدالعزیز بن ناصرالجلیل (معاصر).
همچنین در این دوره یک اثر روایی اخلاقی قابل توجه نیز تدوین شده که عبارت است از موسوعه نضره النعيم في اخلاق الرسول الکريم.
اسلاید 17 :
چکیده
1. دوره سوم اخلاق نقلی از سده یازدهم با نگارش موسوعههای روایی و شرح بر آنها از آغاز میشود که عظیمترین آنها، بحارالانوار، مشتمل بر ۱۱۰ جلد زیر نظر علامه مجلسی تدوین یافت.
2. وسائل الشیعه، که مجموعه احادیث فقهی است، در باب جهاد علیه کفار، بحث جهاد با نفس را آغاز و ۱۰۱ باب از احادیث اخلاقی را آورده است.
3. سیزده جلد از مجلدات بحارالانوار به اخلاقی پرداخته است که تنظیم و تبویب آنها بر اسلوب کتاب کافی شیخ کلینی میباشد.
۴. سده دوازدهم تا آغاز سده پانزدهم دوره رکود و وقفه در نگارش کتابهای اخلاقی است و در آنچه نگاشته شده، الگوی تدوین متقدمین بهکاررفته است.
۵. در دوره تجدید و احیاء، پژوهشهای قرآنی در اخلاق نقلی وارد میشود و اخلاق وحیانی شکل میگیرد.
۶. دوره تجدید، از نیمه دوم سده چهاردهم آغازشده و تا به امروز ادامه دارد.
۷. اخلاق در قرآن، تالیف آیتالله مکارم و مبادی و مراحل اخلاق، تألیف آیتالله جوادی آملی و نیز اخلاق
در قرآن، تألیف آیتالله مصباح سه اثر درخور توجه شیعی در حوزه اخلاق وحیانی است.
8. جامع احادیث الشیعه و میزان الحکمه، موسوعههایی هستند که در این دوره نگارش یافتهاند.
9. موسوعه نضره النعیم، از آثار روایی اهل سنت در این دوره میباشد.
