بخشی از مقاله
آموزش ضمن خدمت
مقدمه :
قال رسولالله (ص):
”اطلبواالعلم من المهد الى اللحد (زگهواره تا گور دانش بجوى)
پيشرفتهاى سريع علوم تجربي، رياضي، فنى و علوم انساني، بهويژه علوم تربيتي، روانشناسى و تکنولوژى آموزشى در جهان امروز، ايجاب مىکند که معلمانِ تمام دورههاى مختلف تحصيلى بهطور مستمر به دانشافزائي، خودسازى و کسب مهارتهاى لازم در انتقال عناصر فرهنگى به نسل آينده بپردازند و کودکان، نوجوانان و جوانان را با حاصل تحقيقات و تجربيات و نوآورىهاى بشرى با استفاده
از شيوهها، فنون و ابزار مناسب آشنا سازند. اين امر معمولاً در دو شکل آموزش پيش از خدمت (تحصيل در مراکز تربيتمعلم) و ضمن خدمت انجام مىپذيرد و در آموزش ضمن خدمت نيز از روشهاى حضوري، نيمهحضوري، مکاتبهاي، خودآموزي، آموزش راديوئى و تلويزيونى و غيره استفاده مىشود.
در ايران يادگيرى هنگام ياددهى سابقهاى طولانى دارد، اساتيد برجستهٔ مدارس نظاميه و مدارس علوم دينى و ديگر سازمانهاى تربيتى و آموزشى کشور ما ضمن آموزش به دانشجويان، خود به
دانشاندوزي، پژوهش، تأليف و تصنيف کتابهاى متعدد همت گماشتهاند. با گسترش مدارس ابتدائى و متوسطه به سبک جديد و نياز معلمان اين مدارس به اطلاعات روانشناسى و علوم تربيتى و روشهاى تدريس، در دارالفنون کلاسهاى آموزش ضمن خدمت تشکيل شد و توجه به آموزش معلمان در حين تدريس در قانون تعليمات اجبارى و ديگر قانونهاى آموزش و پرورش از جمله قانو
ن استخدام کشورى مورد تأکيد قرار گرفت. در تشکيلات ادارى وزارت آموزش و پرورش تا سال ۱۳۴۷ ادارهٔ آموزش کارکنان زير نظر دفتر تشکيلات و روشها بهوجود آمد و در سال ۱۳۵۱ در تشکيلات جديد اين وزارتخانه براى اولين بار دفترى با عنوان دفتر آموزش ضمن خدمت ايجاد شد. در سال
۱۳۵۲ در دفتر آموزش ضمن خدمت چهار واحد پژوهش و انتشارات، برنامهريزي، اجراء کارآموزىها و ارزشيابى پيشبينى شد.
براى آموزش مديران ردههاى مختلف و کارشناسان وزارت آموزش و پرورش، انستيتوى مديريت با تشکيلات خاصى در دفتر آموزش ضمن خدمت بهوجود آمد و اعتبارات و امکانات گستردهاى براى آموزش کارکنان ادارى و آموزشى اين وزارتخانه اختصاص يافت. بهتدريج در تبريز، مشهد و شيراز مراکز آموزش ضمن خدمت توسعه يافت. تا سال ۱۳۷۰ در تشکيلات و نام اين دفتر و حيطهٔ وظا
يف آن تغييراتى صورت گرفت.
دورهٔ آموزشهاى ضمن خدمت و پارهاى از مقررات آنها
آموزشهاى ضمن خدمت کارکنان در وزارت آموزش و پرورش به دو شکل صورت مىگيرد:
۱. آموزشهاى کوتاهمدت که همهساله گروه بسيارى از کارکنان را دربرمىگيرد و شامل دورههاى مختلف کارآموزي، بازآموزي، دانشافزائى و گردهمائىهاى آموزشى است. به معلمان و کارکنانى که در هر دوره شرکت مىکنند، در صورت موفقيت گواهينامهٔ کارآموزى آموزش ضمن خدمت داده مىشود. معمولاً گذراندن اين دورهها علاوه بر دانشافزائي، مزاياى استخدامى و مالى نيز دارد.
۲. آموزشهاى بلندمدت يا ادامه تحصيل. از سال ۱۳۵۶ با تهيهٔ طرح ادامهٔ تحصيل معلمان م
دارس راهنمائى تحصيلى از طريق گذراندن کلاسهاى حضورى و خودآموزى تا سطح فوق ديپلم، انديشهٔ آموزشهاى بلندمدت معلمان مورد توجه قرار گرفته و اين امر هماکنون توسعهٔ فراوانى يافته است.
با مجوزهاى دادهشده از طرف سازمان امور ادارى و استخدامى کشور و شوراى عالى آموزش و پرورش و شوراى عالى برنامهريزى وزارت فرهنگ و آموزش عالي، معلمان و ديگر کارکنان آموزش و پرورش مىتوانند از طرق زير ادامه تحصيل دهند:
- دورهٔ کاردانى در رشتههاى مختلف بهصورت حضورى و خودآموزى
- دورهٔ کارشناسى پيوسته در رشتههاى مختلف نظري، فنى و حرفهاى
- دورهٔ کارشناسى ناپيوسته در رشتههاى مختلف
- تحصيل در دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى با استفاده از بورس تحصيلى يا مأموريت تحصيلى.
دورههاى آموزش ضمن خدمت بلندمدت در کلاسهاى روزانه، شبانه و ايام تابستان انجام مىگيرد. دورههاى فوق را معمولاً دانشگاههاى دولتي، دانشگاه آزاد اسلامي، مرکز مديريت دولتى و وزارت آموزش و پرورش انجام مىدهند. شرکتکنندگان در دورههاى بلندمدت از طريق کنکور سراسرى دانشگاهها، کنکور آموزش ضمن خدمت فرهنگيان و ديگر مسابقات ورودى و طبق سهميه و ضوابط مقرر پذيرفته مىشوند.
بررسى کمى و کيفى تربيتمعلم، آموزشهاى ضمن خدمت و تأمين نيروى انسانى
بررسى روند تأسيس مراکز تربيتمعلم با ساختارهاى متفاوت نشاندهندهٔ آن است که تعداد دانشسراها و مراکز تربيتمعلم و دبير و ميزان فارغالتحصيلان آنها از بدو تأسيس تاکنون از رشد خوبى برخوردار بوده است. طبق آمار رسمى وزارت آموزش و پرورش در سال تحصيلى ۱۳۱۳-۱۳۱۴ تعداد هفت دانشسراى مقدماتى با ۵۴۲ دانشآموز داير بوده است. در سال تحصيلى ۱۳۳۱-۱۳۳۲، بيست و سه دانشسراى مقدماتى و هفت دانشسراى کشاورزى با ۱ هزار و ۷۰۹ دانشآموز و در سال تحصيلى ۱۳۳۹-۱۳۴۰، سى دانشسراى مقدماتي، سيزده دانشسراى کشاورزي، سه دانشسراى تربيتبدني، شش دانشسراى عشايرى و يک مرکز تربيتمعلم کمکآموزش
ى با ۶ هزار و ۵۱۷ دانشآموز فعاليت داشته است. در سال تحصيلى ۱۳۵۵-۱۳۵۶، يکصد و بيست و سه دانشسراى مقدماتي، يک دانشسراى عشايري، بيست و چهار دانشسراى راهنمائى تحصيلى و بيست و هفت مرکز تربيت مربى کودک با ۴۹ هزار و ۹۰۰ دانشآموز و دانشجو داير بوده است.
براساس خلاصه آمار وزارت آموزش و پرورش، در سال تحصيلى ۱۳۷۰-۱۳۷۱ حدود ۱۰۴ هزار دانشآموز و دانشجو در دانشسراها و مراکز تربيتمعلم عمومى فنى و حرفهاى مشغول تحصيل بودهاند. در اين سال ۵۴ هزار و ۶۵۹ نفر در چهارده رشته در مراکز تربيتمعلم دوساله و ۳۶ هزار و ۲۵۹ نفر در دانشسراهاى روستائى چهارساله و ۱۰ هزار و ۲۳۴ نفر در دانشسراهاى روستائى
دوساله و ۲ هزار و ۸۸۷ نفر در مراکز تربيتمعلم دوسالهٔ فنى و حرفهاى تحصيل کردهاند که فارغالتحصيلان اين مراکز در مدارس ابتدائي، استثنائي، راهنمائى تحصيلى و هنرستانها بهخدمت گمارده مىشوند. درصد بالائى نيز از طريق دانشگاههاى تربيتمعلم و رشتههاى دبيرى دانشگاههاى مختلف کشور طبق قانون متعهدان خدمت دبيرى براى تدريس در دورهٔ دبيرستانها و هنرستانها آماده شدهاند.
از سالهاى ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۷ تعداد دانشسراها و مراکز تربيتمعلم و دانشجو معلمان آنها مرتباً کاهش يافته است. بهنحوى که در سال ۷۶-۷۷ تعداد مراکز تربيتمعلم به شصت و شش و تعداد دانشجو به ۱۰ هزار نفر رسيده است. دانشسراهاى تربيتمعلم تعطيل شده و پذيرش دانشجو در ۱۳ رشته در مراکز دو ساله تربيتمعلم در سال تحصيلى ۱۳۷۶-۱۳۷۷ به ۶ هزار نفر رسيده است.
ادامه تحصيل معلمان در مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگيان
بهمنظور ادامه تحصيل معلمان در دورههاى بلندمدت ضمن خدمت، با موافقت سازمان امور ادارى و استخدامى کشور، دورههاى بلندمدت کاردانى و کارشناسى ناپيوسته و کارشناسى ارشد با استفاده از ظرفيتهاى خالى مراکز تربيتمعلم در تابستانها و نوبت دوم بهوجود آمد. استقبال کارکنان ادارى و آموزشى وزارت آموزش و پرورش از تحصيل در اين دورهها موجب شد که هر سال آزمون ورودى با شرکت حدود ۲۰۰ هزار نفر برگزار شود و از اين طريق علاوه بر ايجاد روحيه مثبت در فرهنگيان، سطح اطلاعات علمى و حرفهاى آنان افزايش يابد.
طبق اسناد وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ تعداد فارغالتحصيلان دورهٔ کاردانى ۱۱۰ هزار و ۴۰۰ و کارشناسى ۳۶ هزار و ۶۰۰ نفر بوده است (نفيسي، عبدالحسين؛ هشت سال تلاش؛ ۱۳۷۵، ص ۵۷.).
در سال ۱۳۷۴ مجوز اجراء دورهٔ کارشناسى ارشد در چهار رشته از سازمان امور ادارى و استخدامى کشور کسب شده است. اين رشتهها در تهران و زير نظر معاونت برنامهريزى و تأمي
ن نيروى انسانى اداره مىشود. با تعطيل شدن بعضى از مراکز تربيتمعلم، مراکزى با نام مرکز عالى ضمن خدمت فرهنگيان داير گرديده است.
در سال تحصيلى ۱۳۷۵-۱۳۷۶ در سراسر کشور تعداد اين مراکز ۵۲ واحد بوده است. علاقهمندى تعداد زيادى از کارکنان وزارت آموزش و پرورش به ادامه تحصيل در سالهاى اخير و فراهم شدن زمينه ادامهٔ تحصيل در دانشگاههاى دولتي، آزاد اسلامى و مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگيان موجب شده است که سهم کارکنانى که تحصيلات ليسانس و بالاتر، فوق ديپلم، ديپلم و کمتر از ديپلم دارند از ۴/۱۰، ۷/۲۷، ۱/۵۷ و ۸/۴ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۱/۱۹، ۶/۳۹، ۳۸ و ۳/۳ درصد در سال ۱۳۷۵-۱۳۷۶ برسد (همان؛ ص ۵۲.) و در مجموع سهم دارندگان تحصيلات کاردانى و بالاتر از ۱/۳۸ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۷/۵۸ درصد در سال ۷۵-۷۶ افزايش يابد. ميانگين سالهاى تحصيل کارکنان آموزش و پرورش از ۹/۱۲ در سال ۶۷-۶۸ به ۶/۱۳ در سال ۷۵-۷۶ افزايش يافته است. همچنين زنان در مشاغل آموزشى و استقبال از تحصيل در دورههاى مختلف سهم زيادى داشتهاند.
براساس آمار وزارت آموزش و پرورش تعداد کل نيروى انسانى (رسمي، حقالتدريس و قراردادي) در سال تحصيلى ۷۶-۷۷ بيش از يک ميليون نفر بوده است که از اين تعداد ۷/۴۶ درصد را زنان تشکيل دادهاند.
ادامه تحصيل معلمان در دانشگاەها
طبق مصوبه شوراى عالى برنامهريزى در سال ۱۳۶۷، ۸۰ درصد ظرفيت رشتههاى علوم تربيتى در دورهٔ کارشناسى به آموزگاران اختصاص يافته است. امکان ادامهٔ تحصيل معلمان در دانشگاهها و مدارس عالى کشور از يکسو و برقرارى مأموريت تحصيل تماموقت و نيمهوقت موجب شد که از سال ۱۳۶۸ تا پايان ۱۳۷۳ بيش از ۲۶ هزار نفر از کارکنان آموزش و پرورش از مأموريت تحصيلى اس
تفاده کنند. از اين تعداد حدود ۲۳ هزار نفر در دورهٔ کارشناسي، ۹۲۷ نفر در دورهٔ کارشناسى ارشد و ۱۷۷ نفر در دورهٔ دکترا تحصيل مىکنند.
علاوه بر دانشگاههاى دولتي، دانشگاه آزاد نيز پذيراى تعداد زيادى از معلمان براى ادامهٔ تحصيل بوده است. از سالهاى ۶۴ تا ۷۴ حدود ۵۰ هزار و ۸۶۴ نفر از فرهنگيان از دورههاى کاردانى و کارشناسى استفاده کردهاند.
در تاريخ ۳۰/۷/۱۳۷۰ براساس مصوبه شوراى عالى انقلاب فرهنگي، وزارت فرهنگ و آموزش عالى موظف گرديد تا ۲۰ درصد از ظرفيت دورههاى دکترى خود را به پذيرفتهشدگان ساير دستگاه
ها از جمله وزارت آموزش و پرورش اختصاص دهد که اين مصوبه متأسفانه با ضوابطى که براى ادامه تحصيل قبولشدگان وضع گرديد با مشکل مواجه شده است. هماکنون تعدادى از کارکنان آموزش و پرورش در دانشگاه آزاد اسلامى در دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى به تحصيلات خود ادامه مىدهند.
آموزشهاى کوتاهمدت فرهنگيان
بهمنظور ايجاد تخصص و دانشافزائي، دورههاى کوتاهمدت ضمن خدمت تشکيل گرديده است. براساس آمار وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶، ۱۶۸ هزار و ۵۳۰ نفر از دبيران در دورههاى کوتاهمدت آموزشى و ۵۶۰ هزار و ۵۷۸ نفر از کارکنان آموزش و پرورش در کارگاههاى آموزشى و گردهمائى شرکت کردهاند.
آمار فوق و مطالعات انجامشده در اين زمينه حاکى از آن است که علىرغم رش
د مراکز تربيتمعلم و دبير طى دستکم هفتاد سال و توسعه آموزشهاى ضمن خدمت و وضع قانونهاى متعدد در مورد تربيت و تأمين معلمان، هنوز يکى از مشکلات اساسى و مهم وزارت آموزش و پرورش کمبود کادر آموزشى واجد صلاحيت و مورد نياز دورههاى مختلف تحصيلى در شهرها و روستاهاى کشور است.
در اين امر عوامل متعددى دخالت دارند، از جمله:
- افزايش جمعيت و جوانى جمعيت و مهاجرت از روستاها به شهرها که نظام برنامهريزى تربيت و تأمين معلمان را با اختلال مواجه کرده است
- استقبال از تحصيل در شهرها و روستاهاى کشور
- مکانيزم برنامهريزى توسعه و عدم استفادهٔ بهينه از آمار و اطلاعات و تحقيقات
- عدم تناسب فارغالتحصيلان دانشسراها و مراکز تربيتمعلم و دانشکدههاى ترب
يت دبير با نيازهاى همهسالهٔ مناطق آموزشى
- کاهش تدريجى ظرفيت دانشگاهها در رشتههاى دبيرى و بهکارگيرى بيشتر امکانات علمى و فيزيکى دانشگاهها از جمله دانشگاه تربيتمعلم در دورههاى بالاتر از کارشناسى (دبيرى)
- فقدان جاذبههاى لازم براى ورود به خدمت معلمى
- نظام استخدامى و بوروکراسى (ديوان سالاري) ناشى از آن در استخدام و بهکارگيرى فارغالتحصيلان رشتههاى دبيرى و داوطلبان معلمى
- نظام توزيع و نقل و انتقالات معلمان
- کمبود آموزگاران و دبيران شايسته و علاقهمند و آگاه به شيوههاى برخورد مطلوب با دانشآموزان ماهر در امر تدريس و فرآيند ياددهى و يادگيرى
