بخشی از مقاله
مقدمه
ایمنی (Safety) در لغت به معناي مصونیت، بیخطري و سـلامتی است (فرهنگ دهخدا). منظور از ایمنـی هسـتهاي نیـز ( Nuclear » (Safetyدستیابی به شرایط بهـره بـرداري صـحیح، پیشـگیري از حوادث یا کاهش پیامدهاي حوادثی است که به حفاظت کارکنـان محل تأسیسات، عموم مردم از خطرات تابش بیشتر از مقدار مجاز
میانجامد« (سازمان انـرژي اتمـی ایـران، 1376، .(164 هـدف از برقراري یا ایجاد ایمنـی در تأسیسـات یـا فعالیـتهـاي هسـتهاي
پیشگیري و یا بـه حـداقل ممکـن رسـانیدن خطـرات و مضـرات احتمالی ناشی از این تأسیسات یا فعالیتهاست. وجـود ایمنـی در یک صنعت یـا فعالیـت، از جملـه صـنعت یـا فعالیـت هسـتهاي،
پیششرط یا لازمه بهرهمندي از چنین صنعت یـا فعـالیتی اسـت و
مادامی که ایمنی در یک صنعت یا فعالیـت وجـود نداشـته باشـد،
اســتفاده و برخــورداري از آن عقــلاً و عمــلاً نــاممکن مــیشــود
.(Stoiber, 2003, 5) از همان ابتداي پیـدایش فنـاوري هسـتهاي، استقرار و تأمین ایمنـی در تأسیسـات و فعالیـتهـاي هسـتهاي از جمله دلمشغولیهاي اصلی دانشمندان و مدیران در عرصه ملی و
بینالمللی بوده است. در سطح ملی، دولتهـاي دارنـدة فعالیـت و صنعت هستهاي، با وضـع قـوانین و ایجـاد سـازوکارهاي اجرایـی مناسب به ایمنسازي تأسیسات هستهاي تحـت صـلاحیت اقـدام
کردند. در سطح بینالمللی، نخستین بار اساسنامه آژانس بینالمللی
انرژي اتمی ایمنی هستهاي را در مقررات خود مورد توجه قرار داد .(IAEA, Statute, 1956, 2) آژانـس بـر اسـاس صـلاحیت و
مسئولیتهاي پیشبینی شده در اساسنامه، اسـتانداردها و مقـررات متعددي را در زمینه ایمنی تأسیسات و فعالیتهاي هستهاي تدوین و تصویب و رعایت آنها را به دولـتهـاي عضـو توصـیه کـرده
است. علیرغم ماهیت توصیهاي مقررات آژانـس در زمینـه ایمنـی
فعالیتهـا و تأسیسـات هسـتهاي، بسـیاري از دولـتهـاي عضـو
02 صالح رضایی پیش رباط جلد دوم، شمارة 1
داوطلبانــه و اختیــاري، آن مقــررات را در مــورد تأسیســات و فعالیتهاي هستهاي تحت صلاحیت و حاکمیـت خـود بـه اجـرا
گذاشتهاند. حادثه 1986 نیروگاه چرنوبیـل موجـب گردیـد ایمنـی
تأسیسات هستهاي بیش از پیش مورد توجه جامعه بینالمللی قـرار
گیرد. در پی این حادثه، جامعه بینالمللی تصمیم گرفت کـه اسـناد
بینالمللی الزامآوري را در زمینه ایمنـی تأسیسـات و فعالیـتهـاي هستهاي تـدوین و بـه اجـرا درآورد .(Tonhauser, 2010, 160)
کنوانسیونهاي اعلام فوري حـوادث هسـتهاي، کمـک رسـانی بـه
هنگـام حــوادث هسـتهاي و فوریــتهـاي رادیولــوژیکی (هــر دو
مصوب (1986، ایمنی هستهاي (1994) و ایمنی مدیریت سوخت
مصــرف شــده و پســمان رادیواکتیــو (1997) اســناد بــینالمللــی الزامآوري بودند که ظرف مدت زمان نسبتاً کوتاه تدوین و به اجـرا
گذاشته شدند. قانونگذار ایران، ایمنی تأسیسات هسته اي را به طور
کلی با تصویب قانون سازمان انـرژي اتمـی ایـران در سـال 1353
مورد توجه قرار داد. قانون حفاظت در برابر اشعه، مصـوب 1368، گام کلـی دیگـري در زمینـه ایمـنسـازي فعالیـتهـاي هسـتهاي برداشت. به موجب قـانون اخیـر، سـازمان انـرژي اتمـی ایـران و مشخصاً مرکز نظام ایمنی هسـته اي آن، بـه عنـوان واحـد قـانونی
مســئولیت و صــلاحیت پیــدا کــرد تــا بــا تــدوین مقــررات و دستورالعمل هاي مناسب و اعمال آنها بر فعالیـتهـاي پرتـوي و
هستهاي در کشور، به ارتقاي ایمنی هستهاي در کشور کمک کند. مقاله حاضر در قالب دو فصل قوانین و مقررات موجـود ایـران در زمینه ایمن سازي یا ایمنی تأسیسـات هسـتهاي را بررسـی کـرده و مشابهت ها و تفاوتهاي آن را با معیارهـا و مقـررات بـینالمللـی مورد مقایسه و ارزیابی قرار داده است.
.1.1 قوانین و مقررات حاکم بر ایمنی تأسیسات هستهاي
قــوانین و مقــررات جــاري ایــران در زمینــه ایمنــی تأسیســات
هسته اياساساً، از تعدادي قوانین اصلی مصوب مجلس ایران و یک سلسله مقرارت و دستورالعمل هاي تصویب شده به وسیله سازمان انرژي اتمی ایران تشکیل شده است. در این فصل، ابتدا مفاد این قوانین و مقررات به صورت مختصر مورد بررسی قرار
گرفته و سپس مبانی اعتبار و خلأها و نارسـایی آنهـا ارزیـابی شده است.
.2 قوانین و مقررات
قانون سازمان انـرژي اتمـی ایـران، مصـوب 1353/4/16 اولـین و مهم ترین قانون مربوط به کاربردهاي علوم و فنـاوري هسـتهاي در
کشور محسوب میشود. بر اساس ایـن قـانون، سـازمانی بـه نـام
سازمان انرژي اتمی ایران تأسیس گردیـد »تـا اسـتفاده از اشـعه و
انرژي اتمی در صنایع و کشاورزي و خدمات و ایجاد نیروگاههاي اتمی و تولید مـواد اولیـه مـورد نیـاز صـنایع اتمـی« را مـدیریت، سیاستگذاري، برنامهریزي و نظارت کند. مقررات ایـن قـانون در خصوص ایمنی تأسیسات هستهاي غیر مصرح یا کلی اسـت. بنـد
الف مادة 3 قانون، از جمله مقررات کلی اسـت کـه در مقـام بیـان
یکی از وظایف سازمان این چنین مقـرر داشـته اسـت: »توسـعه و
گسترش علوم و فنون اتمی در کشور و ایجاد زیربناهاي علمـی و
فنی لازم براي استفاده از علوم و فنون اتمی در برنامههاي توسعه و
تحول کشور.« همینطور بند ط مـادة مـذکور، بـه یکـی دیگـر از وظــایف ســازمان اشــاره کــرده و بیــان داشــته اســت: »در ایجــاد هماهنگی و نظارت بر امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشـور که به وسیله سایر مؤسسات اعم از دولتی یا وابسته به دولـت و یـا غیر دولتی انجام میشود و تنظیم مقررات و ضوابط و آییننامههاي مربوط و پیشنهاد آن به مراجع ذيصلاح قانونی براي تصویب.«
عبارات »ایجاد زیربناي علمی و فنی لازم براي استفاده از علوم و فنون اتمی« در بند الف مادة 3 و »نظارت بر امور مربوط به علوم و
فنون اتمی در کشور« در بند ط مادةمذکور، تلویحاً میتواند متضمن ایمنی در تأسیسات هستهاي به عنوان یکی از وظایف سازمان نیز باشد، زیرا لازمه منطقی ایجاد زیربناي علمی و فنی لازم براي استفاده از علوم و فنون اتمی در برنامههاي توسعه و تحول کشور، ایمنسازي کاربردهاي این علوم و فنون است. بدون ایمنی در تأسیسات و فعالیتهاي هستهاي، بستر مناسبی براي توسعه و گسترش کاربرد فناوري اتمی در کشور فراهم نخواهد
آمد. همینطور »نظارت بر امور مربوط به علوم و فناوري اتمی در کشور«، به صورت کلی میتواند متضمن حصول اطمینان از وجود
ایمنی در تأسیسات هستهاي را نیز شامل شود.
علاوه بر بندهاي الف و ط مادة 3، مادة 9 قانون هـم، در مقـام
تعیین وظایف و اختیارات شـوراي انـرژي اتمـی (یکـی از ارکـان
جلد دوم، شمارة 1 جنبههاي قانونی ایمنی تأسیسات هستهاي در ایران 21
سازمان) مقرراتی را در زمینه ایمنی تأسیسات هستهاي پـیشبینـی .4 هرگونه فعالیت در رابطه بـا منـابع مولـد اشـعه شـامل
کرده است. مادة مذکور در این خصوص بیان داشته است: واردات و صــادرات، تــرخیص، توزیــع، تهیــه، تولیــد،
وظایف و اختیارات شوراي انرژي اتمی به شرح زیر است: ساخت، تملک، تحصیل، اکتشاف، اسـتخراج، حمـل و
الف) تصویب مقررات و صدور دسـتورالعملهـاي لازم بـراي نقل، معاملات، پیمانکاري، نقل و انتقـال، کـاربرد و یـا
حسن انجام امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشور؛ پسمانداري.
ب) تصویب ضوابط و مقررات مربوط به حفاظـت در مقابـل .5 حفاظت کارکنان، مردم و نسلهاي آینده به طور کلی و
اشعه اتمی و هستهاي و تعیین طرز نظارت در این زمینه؛ محیط در برابر آثار زیانآور اشعه.
ج) صدور اجازة ایجاد تأسیسات اتمی در نقاط مختلف کشور به موجب مادة 4 این قانون، انجام فعالیتهاي مقرر در مادة 3
با توجه به ضوابط و شرایط ایمنی تأسیسات مزبور. (به جز بند (5 مستلزم اخذ مجوز از سـازمان انـرژي اتمـی ایـران
از سه بند فوق، دو بند اول بـه صـورت کلـی و بنـد آخـر بـه است. دارندگان مجوز انجام فعالیتهـاي فـوق، ملـزم بـه رعایـت
صورت مشخص، تصویب مقرراتی براي ایجاد و نظارت بر ایمنی مقررات قانون، آییننامه اجرایی آن و ضوابط و دسـتورالعملهـاي
در تأسیسات هستهاي را از جمله وظایف و اختیارات شـوراي یـاد واحد قانونی (سازمان انرژي اتمی ایران) میباشند. مادة 13 قـانون،
شده قلمداد کرده است. بر اساس بند اخیر، شـوراي انـرژي اتمـی مسئولیت حسن اجراي این مقررات و ضوابط را بـر عهـدة واحـد
میتواند مقرراتی را تصویب کند و به موجب آن، ایجاد تأسیسـات قانونی قرار داده است و براي ایـن منظـور، سـازمان مـیتوانـد بـر
اتمی در نقاط مختلف کشور را منوط به رعایت ضوابط و شـرایط فعالیتهاي بیان شـده نظـارت کنـد و بـر حسـب مـورد از آنهـا
ایمن توسط دارندة مجوز تأسیسات نماید. بازرسی به عمل آورد.
دومین قانون اصلی کشور که بـه صـورت کلـی یـا نامصـرح، همانگونه کـه پیداسـت، ایـن مقـررات بـه طـور مشـخص و
ایمنی تأسیسات هسته اي را پیشبینی کرده است، قـانون حفاظـت آشکار، ایمنی تأسیسات هستهاي را مورد توجه قـرار نـدادهانـد، بـا
در برابر اشعه مصوب 20 فروردین 1368 مجلس شوراي اسـلامی وجود این، کلیت آنها میتواند بر ایمنی این تأسیسات نیز تسـري
است. این قانون، سازمان انرژي اتمی ایران را مسـئول نظـارت بـر داشته باشدارتباط. نزدیک و بعضاً تفکیک ناپذیري که میتواند بین
اجراي مقررات این قانون و سایر مقـررات ناشـی از آن، در زمینـه موضوعات حفاظت در برابر اشعه و ایمنی هستهاي وجـود داشـته
حفاظت مردم، جامعه و نسلهاي بعدي در برابر پرتوها معین کرده باشد (Stoiber, 2003, 47)، این اجازه را مـیدهـد کـه مقـررات
است. مادة 1 قانون حفاظت در برابر اشـعه در مقـام بیـان اهـداف اشاره شده قانون حفاظت در برابر اشعه، مبناي حقوقی کلی بـراي
خود مقرر داشته است: »با توجـه بـه گسـترش روزافـزون کـاربرد استقرار ایمنی در تأسیسات هستهاي نیـز محسـوب شـود. بـدیهی
اشعه (پرتوها) در امور مختلف و ضرورت حفاظت کارکنان، مردم، است که اعمال و اجراي قانون و مقررات حفاظت در برابـر اشـعه
نسلهاي آینده و محیط در برابر آثار زیانآور اشعه، مقـررات ذیـل در کل، در تحکیم و تقویـت ایمنـی فعالیـتهـاي هسـتهاي مـؤثر
تدوین شده است.« همـینطـور مـادة 3 قـانون شـمول قـانون بـه خواهد شد.
فعالیت هاي هسته اي و پرتوي مشخص را برشمرده و بیـان داشـته علاوه بر دو قانون فوق الذکر، ایران در سال 1379 به عضویت
است: »مقررات این قانون، شامل کلیه امور مربوط بـه حفاظـت در دو معاهدة بینالمللی تحت عناوین »معاهدة اعلام فـوري حـوادث
برابر اشعه در سطح کشور از جمله موارد ذیل است: هستهاي« و »معاهدة کمکرسـانی بـه هنگـام حـوادث هسـتهاي و
.1 منابع مولد اشعه فوریتهاي رادیولوژیکی« درآمده اسـت (محمـد حسـینی، 1380،
.2 کار با اشعه (178 که بر اساس مـادة 9 قـانون مـدنی ایـران، مقـررات ایـن دو
.3 احداث، تأسیس، راه اندازي، بهره برداري، از کارانـدازي معاهده میتواند آثـاري در حکـم قـوانین در کشـور داشـته باشـد
و تصدي هر واحدي که در آن کار با اشعه انجام شود. (کاتوزیان، 1381، .(31 به موجب معاهـدة اعـلام فـوري حـوادث
22 صالح رضایی پیش رباط جلد دوم، شمارة 1
هسته اي، دولت ایران (سازمان انرژي اتمی ایران) ملزم شده اسـت انتشار یا احتمال انتشار مواد رادیواکتیو از تأسیسات هستهاي تحـت
صلاحیت ملی خود راـ در مواردي که این انتشار یا احتمال انتشـار
میتواند از مرزها فراتر رود یا کشور یا کشورهاي دیگـر را تحـت
تأثیر قرار دهدـ به آژانس و دولت یا دولتهاي عضـو متأثرشـونده
اعلام کند. بر اساس معاهدة کمکرسانی نیز، دولتهـاي عضـو از جمله ایران متعهد به کمک به کشور حادثه هستهاي دیده شدهانـد.
اجراي این معاهدات میتواند در ارتقاي ایمنی هسـتهاي در سـطح
ملی و بینالمللی مؤثر واقع شود.
اما در کنار مقررات کلی قوانین و معاهدات فـوقالـذکر، نظـام
ایمنی سازمان انرژي اتمی ایران، مقررات خاصی را دربـارة ایمنـی تأسیسات هسته اي، تدوین و تصـویب کـرده و بـه اجـرا گذاشـته
استاین. مقررات خاص که اساسـاً از مقـررات و اسـتانداردهاي
آژانس بینالمللی انرژي اتمی متأثر گردیـدهانـد، ایمنـی تأسیسـات
هستهاي را در مراحل، مکـانیـابی، طراحـی، سـاخت، راهانـدازي، بهره برداري و از کارانـدازي مـورد توجـه قـرار دادهانـد. بـه طـور مشخص، نظام ایمنی سازمان انرژي اتمی ایران، مقررات ذیل را در خصوص ایمنی هستهاي تهیه و تصویب کرده است:
1. مقررات مربوط به نحوة صدور مجوز براي بهره بـرداري و از کاراندازي راکتورهاي تحقیقاتی آب سـنگین بـا قـدرت
صفر و راکتورهاي مینیاتوري با چشمه نوترون.
2. مقررات ایمنی براي انبار، ترابري و ادارة سوخت هسـتهاي تازه در یک نیروگاه هستهاي.
3. شیوهنامه صدور مجوز براي بهره برداري و از کاراندازي راکتور تحقیقاتی تهران.
4. شیوه نامه صدور مجوز براي تأسیسات چرخه سـوخت هستهاي غیر از راکتور.
5. مقررات مربوط بـه صـدور مجـوز معـدنکاري و آسـیاب اورانیوم.
6. مقررات ایمنی ترابري سـوخت هسـتهاي توسـط وسـائط نقلیه.
7. شرایط تحصیل مجوز توسط پرسـنل شـیفت واحـد 1
نیروگاه اتمی بوشهر.
8. شیوهنامه اعطاي مجـوز بـراي طراحـی، سـاخت، ترابـري
سوخت هستهاي و اجزاي مرتبط واحـد 1 نیروگـاه اتمـی بوشهر.
9. شیوهنامه اعطاي مجوز به واحد 1 نیروگاه اتمی بوشهر
در مرحله ساخت و راهاندازي.
.10 مقررات مربوط به نظارت بر تضمین ایمنی در واحـد
1 نیروگاه اتمی بوشهر.
.11 دستورالعمل نظارت بر تضمین ایمنـی آتـشسـوزي در
واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر در مرحله ساخت.
.12 ضوابط تعیین ناحیه انحصاري، ناحیـه کـمجمعیـت و
فاصله از مرکز جمعیت در تأسیسـات هسـتهاي (بـراي
مشـــاهدة مـــتن ایـــن اســـناد رجـــوع شـــود بـــه
.(www.aeoi.org.ir)
