بخشی از مقاله
عمده چالش های انتقال فناوری و تکنولوژی در ایران 1393
چکیده
اهمیت انتقال فناوری یا تکنولوژی و نقش آن در توسعه صنعتی کشورها و پر کردن شکاف تکنولوژیکی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته انکار نشدنی است. بررسی شاخص های مختلف در زمینه انتقال تکنولوژی نشان می دهد که انتقال تکنولوژی در کشور ما نتوانسته موفقیت آمیز باشد و همچنان وابستگی شدیدی در هر چهار جزء تکنولوژی (سخت افزار، انسان افزار، اطلاعات افزار و سازمان) دیده می شود. این وابستگی تکنولوژیک حاکی از آن است که ایران در زمینه بومی سازی و توسعه تکنولوژی انتقال یافته، عملکرد ضعیفی داشته است. دلیل این امر وجود چالش ها و موانع متعدد ساختاری، مدیریتی و فرهنگی - اجتماعی است. در این مقاله سعی شده است تا مهم ترین موانع موجود در هر یک از این بخش ها معرفی شود و در نهایت راهکارهایی در جهت حل این موانع ارائه گردد.
واژههای کلیدی: تکنولوژی و فناوری، انتقال تکنولوژی، چالش ها.
-1 مقدمه
اهمیت تکنولوژی به عنوان عامل اصلی و موتور توسعه اقتصادی در جهان امروز مشخص است.[1] تکنولوژی در طی سالیان اخیر به یک سلاح اصلی رقابت بین شرکت ها تبدیل شده است، به طوری که موفقیت در جهان امروز به طور آشکار به استفاده از تکنولوژی وابسته است. کشورهای در حال توسعه به دلیل نداشتن ظرفیت لازم، قادر به تولید و ایجاد تکنولوژی های مورد نیاز خود نیستند، بنابراین این کشورها برای بدست آوردن این تکنولوژی ها در جهت رفع نیازها و جا نماندن از صحنه رقابت جهانی راهی جز انتقال تکنولوژی ندارند. یکی از این کشورها ایران است که در حوزه ها و صنایع گوناگون جزو وارد کنندگان تکنولوژی بوده است. آمارها نشان می دهد که پس از سال ها ورود تکنولوژی، کشور ما نتوانسته به خودکفایی تکنولوژیکی در بسیاری از صنایع سبک و سنگین دست یابد این در حالی است که بسیاری از کشورهای شرق آسیا هم که زمانی نه چندان دور جزو وارد کنندگان تکنولوژی به صورت گسترده بودند و بنیان تکنولوژیکی خود را از انتقال تکنولوژی از سایر کشورها بنا کردند امروزه توانسته اند به خودکفایی برسند و در بسیاری صنایع خصوصا صنعت الکترونیک جزو کشورهای صاحب دانش باشند و محصولات مختلف خود را به کشورهای جهان صادر کنند.
علت عقب ماندگی ایران در حوزه جذب و توسعه تکنولوژی ناشی از موانع متعددی است که بر سر راه کشور قرار دارد.
-2 مفهوم تکنولوژی و انتقال تکنولوژی
اصطلاح تکنولوژی در اصل ترکیبی از واژه های یونانی "تکنو" به معنی هنر و صنعتی و "لوژی" به معنی شناخت علم تشکیل گردیده است که در زبان انگلیسی آن را مشتق از Logica و Technicue می دانند. بر این اساس معنی لغوی تکنولوژی را "فن شناسی" می نامند که اخیرا واژه "فن آوری" معادل فارسی تکنولوژی قلمداد می شود. پورتر (1991) تکنولوژی را مجموعه دانش، محصولات، فرایندها، ابزارها، روش ها، ساختارها و سیستم هایی می داند که در ایجاد ارزش افزوده در یک سیستم به کار گرفته می شود. هر تکنولوژی دارای چهار جزء می باشد:
-1 سخت افزار -2 انسان افزار -3 اطلاعات افزار و -4 سازمان و مدیریت.
این چهار جزء بر روی یکدیگر تاثیر متقابل دارند و از نظر تبدیل منابع می توان گفت که سخت افزار یا به نوعی ماشین آلات و تجهیزات، توانایی جسمی و فکری انسان را افزایش می دهد.توانایی ها را می توان عامل ضروری احداث، بهبود، اداره و نگهداری تمام ماشین آلات و تجهیزات تبدیل مواد دانست. اطلاعات را می توان دانش تجمع یافته ای دید که در چهار چوب فشرده زمانی، تمام نیازهای یک فرد به آموختن و انسجام دادن کاری را داراست. همچنین می توان گفت، سازمان و مدیریت به برنامه ریزی، سازماندهی، تحرک و کنترل اعمال تبدیل کمک می کند .[2]
موضوع انتقال تکنولوژی نیز در زیر مجموعه و پدیده تکنولوژی قرار می گیرد که خود از مباحث مهم و پر اهمیت و بسیار فنی است زیرا که انتقال های موفق و خوب منجر به پیشرفت، و انتقال ناموفق و مطالعه نشده منجر به ناکامی و ضرر و شکست شده است .[1]
در کتب و مقالات مربوط به موضوع انتقال تکنولوژی، تعاریف متعددی از این واژه ارائه شده است. تنوع گسترده تعاریف انتقال تکنولوژی، بر شماری از زمینه های مختلف دلالت می نماید. به طور کلی، انتقال تکنولوژی را می توان از مراحلی که طی آن تکنولوژی از یک محل جغرافیایی به محلی دیگر تغییر مکان داده است، تعریف نمود. این امر، بیشتر به منظور کاربرد آن در تولید کالای نهایی صورت می پذیرد. این انتقال می تواند یا به صورت محلی در داخل کشور از بخشی یا کارخانه ای به بخش دیگر صورت پذیرد، یا به صورت بین المللی از یک کشور به کشور دیگر انجام شود. تعریف اخیر انتقال افقی تکنولوژی نام دارد. با این وجود، واژه انتقال تکنولوژی برای اولین بار به عنوان انتقال نتایج تحقیق و توسعه (R&D ) از علوم اساسی به تکنولوژی های تجاری به کار گرفته شده است. این تعریف که اغلب انتقال عمودی نامیده می شود، به انتقال اطلاعات فنی اطلاق می شود که از تحقیق اساسی به تحقیق کاربردی به توسعه و از مرحله توسعه به تولید انتقال مییابد.[3]
برخی دیگر از تعاریف انتقال تکنولوژی در زیر آمده است:
انتقال تکنولوژی، معادل انتقال دانش و توانایی استفاده از اطلاعات خواهد بود و وقتی محقق شده است که گیرنده آن بتواند از تکنولوژی انتقالی در راستای نیازهای خود استفاده کند .[2]
انتقال تکنولوژی عبارتست از وارد نمودن عوامل تکنولوژیک خاص از کشورهای توسعه یافته به کشورهای درحال توسعه تا این کشورها را قادر به تهیه و به کارگیری ابزارهای تولیدی جدید و گسترش و توسعه ابزارهای موجودسازد(تعریف سازمان ملل).
انتقال تکنولوژی یعنی انتقال دانش فنی به فراخور شرایط بومی، با جذب و اشاعه اثربخش آن درون یک کشور و یا ازکشوری به کشوردیگر .[2]
-3 وضعیت انتقال تکنولوژی در ایران
طبق بررسی های به عمل آمده، از سال 1327 تا 1357 حدود 143 مورد نقض آشکار در انتقال تکنولوژی به ایران وجود داشته است. قطعاً از سال 1357 تاکنون این میزان به مراتب افزایش یافته است .[4] این نقص های متعدد در انتقال تکنولوژی باعث گردیده است ایران بعد از سال ها انتقال تکنولوژی همچنان در بسیاری از صنایع وابستگی شدیدی به واردات
تکنولوژی داشته باشد و در نتیجه انتقال موفق و توسعه تکنولوژی میسر نگردد. در برخی از این صنایع درصد وابستگی حتی از 90 درصد نیز فراتر می رود (مثل لوازم آرایشی و مواد اولیه برای تولید دارو در داخل کشور).
طبق جدیدترین آمار منتشر شده توسط گزارش رقابت پذیری جهانی2 در سال 2013-2014 ایران در زمینه آمادگی تکنولوژیکی3 که شامل دسترسی به آخرین تکنولوژی ها، جذب تکنولوژی در سطح بنگاه، سرمایه گذاری مستقیم خارجی4 و انتقال تکنولوژی می باشد، رتبه 116 را دارد.[10] که کسب این رتبه در بین 148 کشور مورد مطالعه قرار گرفته، تامل برانگیز است.
در ارتباط با اجزای تکنولوژی یعنی سخت افزار، انسان افزار، اطلاعات افزار و سازمان و مدیریت آمارها نشان می دهد که درصد وابستگی در هر یک از این چهار جزء بسیار بالاست ولی به دلیل واردات سخت افزارها، وضعیت شاخص سخت افزار به لحاظ وابستگی در حد بهتری نسبت به سه جزء دیگر تکنولوژی قرار دارد و در مقابل، شاخص اطلاعات افزار در سطح بسیار پایینی قرار دارد. این آمارها نشان می دهند که ایران در زمینه انتقال اثربخش تکنولوژی و جذب و توسعه آن بسیار ناموفق بوده است. حرکت به سوی خود اتکایی تکنولوژیک نیاز به توجه به این آمارها دارد و به طور معمول برای بهبود شاخص های مرتبط با انتقال تکنولوژی باید موانع و چالش های کشور برای توسعه تکنولوژی شناسایی گردند و راه حل های مناسب جهت حل آنها ارائه گردند.
-4
این موانع از ساختارهای ضعیف اقتصادی، صنعتی، سیاسی، اجتماعی و علمی ناشی می شوند. موانع ساختاری، موانع مهمی هستند که برای دستیابی به خوداتکایی تکنولوژیکی و توسعه صنعتی باید به دقت مورد مطالعه قرار گیرند. در ذیل به چند مورد از مهمترین آنها اشاره می شود.
-1-4 فقدان سیستم های حمایت و کنترل مناسب در زمینه تولیدات صنعتی
مطالعه تاریخی نشان می دهد که تا زمان کودتای1299 ، نقش دولت بیشتر در ارتباط با واگذاری امتیازات به کشورهای خارجی بوده و از بخش صنعت نه تنها حمایت نشده، بلکه آزادسازی ورود کالاهای خارجی موجب ورشکستگی صنایع دستی و پیشه وری نیز شده است. پس از کودتای1299، دولت با استفاده از درآمد نفت، به گسترش زیربناهای اقتصادی و ایجاد یک رشته صنایع وابسته به کشورهای توسعه یافته و تولید کننده کالاهای مصرفی کم دوام و یا بادوام و به طور عمده دارای ماهیت مونتاژ پرداخت. تا سال1375، نقش دولت در ارتباط با این صنایع ارائه انواع کمک ها و اعتبارات مالی، بدون ارزیابی مستمر عملکرد آنها بوده است. هزینه های گسترش صنایع وابسته بهخارج، عمدتاً از صدور نفت تأمین می شد و بنابراین به دلیل وجود ارز، کوشش چندانی برای ایجاد صنایع واسطه و مکمل و یا انتخاب صحیح، جذب و توسعه تکنولوژی های وارداتی در ایران انجام نگرفت. این شکل گیری به گسترش حیطه فعالیت دولت در امور اقتصادی نیاز داشت و به تدریج دولت با در اختیار گرفتن امکانات زیاد، قدرتمند شد. با دولتی شدن منابع و صنایع به وسیله فروش نفت و اتکاء به استراتژی جایگزینی واردات و ارائه انواع حمایت ها و بدون ارزیابی نحوه عملکرد واحدهای صنعتی تا سال 1375 و در طی سه برنامه اول توسعه، تنها یک رشته صنایع وابسته در کشور ایجاد شد. در واقع در رابطه با عناصر چهارگانه تکنولوژی شاید به جرأت بتوان گفت که تنها چیزی که در بخش صنعت وارد شد، فقط سخت افزار (ماشین آلات، ابزار و قطعات یدکی) بود و تلاش چندانی در توسعه سه رکن دیگر تکنولوژی یعنی انسان افزار، سازمان افزار و اطلاعات افزار صورت نگرفت. اما نگاه برنامه چهارم و پنجم توسعه برخلاف برنامه های پیشین تنها بر خرید تجهیزات (سخت افزار) معطوف نیست بلکه نرم افزار و فکر افزار نیز مدنظر قرار گرفته است. مشکل اینجاست حتی اگر برنامه های توسعه کشور بدون نقص هم باشد، سیستم و سازمانی وجود ندارد که به صورت جدی بر فرایند توسعه، طبق برنامه های توسعه کشور نظارت کند و به ارزیابی عملکرد صنایع بپردازد.
-2-4 ساختار نامتناسب سیاسی و اجتماعی
یکی دیگر از عوامل باز دارنده انتقال موفقیت آمیز تکنولوژی و گسترش تکنولوژی انتقال یافته و بروز استعداد های خلاق و همچنین امکان ایجاد تکنولوژی مستقل ملی در ایران شرایط حاکم بر نظام سیاسی و اجتماعی و ساختار نامتناسب آن است. در ایران معمولا حکومت متعلق به یک حزب یا چند حزب محدود است و توده های مردم صرفنظر از فضای باز سیاسی، به علت نداشتن تشکل های صنفی و سیاسی قادر به دخالت مستقیم در امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیستند. روشن است که این نوع رابطه سیاسی و اجتماعی نه تنها با موازین رشد و توسعه سازگار نیست، بلکه مانع عمده ای در رشد فکری و شخصیت افراد جامعه و همچنین ایجاد تشکیلات مستقل و متناسب با نیازهای افراد جامعه است .[7]
در ایران همواره تصمیمات بدون تبادل نظر واقعی با کارشناسان و مدیران دیکته می شود و چون معمولا تصمیمات مهمی که با سرنوشت مردم و زندگی آنها بستگی دارد در واحدهای مطالعاتی و تحقیقاتی مستقل بدون در نظر گرفتن تمایلات سیاسی مقامات بالاتر مورد برسی قرار نمی گیرد با شکست مواجه شده و موجب هرز رفتن منابع و نیروی کار می گردد.
-3-4 اقتصاد تک محصولی و وابسته به صدور نفت
بررسی های تاریخی نشان می دهد که در زمان سلطنت قاجاریه، عمده کالاهای صادراتی ایران مواد خام و کالاهای کشاورزی بوده است. در مقابل، در دوره حکومت پهلوی درآمد حاصل از صدور نفت، مهمترین رقم درآمد ارزی دولت را تشکیل می داد وتقریباً تمامی واردات ایران از محل عواید نفت تأمین می شد. تکنولوژی پیشرفته و سرمایه بر این صنعت، بخش نفت را از سایر بخش های صنعتی و اقتصادی جدا کرد. همچنین ارز حاصل از آن، مانع تلاش صنعت گران داخلی برای ایجاد صنایع تکمیلی شد. در نتیجه، ارتباط بخش های اقتصادی و صنعتی داخلی به مرور زمان ضعیف تر و در مقابل ارتباط هر بخش با دنیای خارج تقویت شد. اتکاء صنایع به درآمد نفت، توان رقابت آنها را در مقابل کالاهای خارجی از بین برد و در نتیجه کوششی برای پیشرفت های تکنولوژیک نیز در داخل کشور صورت نگرفت. آثار منفی صنعت، علاوه بر وابسته کردن بودجه و ارز مصرفی دولت به درآمد نفت، از فعالیت های مثبت در حوزه صنعت و تکنولوژی در جهت خود اتکائی نیز جلوگیری کرده است. به این ترتیب، با گذشت زمان، اقتصاد تک محصولی کشور با اتکاء به صدور نفت رشد خود را ادامه داد .[6] در بررسی برنامه های توسعه اقتصادی، مشاهده می شود که عامل اصلی تشکیل دهنده برنامه همواره درآمدهای نفتی بوده و کاهش یا افزایش قیمت آن همواره در اجرای برنامه و یا در اقتصاد اختلالاتی را به دنبال داشته است. به این ترتیب، با توجه به نقش حیاتی نفت در اقتصاد ایران، یکی از اهداف مهم در توسعه تکنولوژیکی ایران، ایجاد تنوع در منابع ارزی و کاهش وابستگی بخش های مختلف اقتصادی به درآمدهای حاصل از صدور نفت خام است.
-4-4 ضعف نظام آموزشی
نظام آموزش کشور قبل و بعد از انقلاب، بدون تحول اساسی و بنیادی و بدون داشتن هدف از قبل تعیین شده و بی ارتباط با نیازها و کمبودهای جامعه، به طور غریزی به حیات خود ادامه می دهد .[8]برنامه آموزش در سطح آموزش فنی و حرفه ای و آموزش عالی متناسب با نیاز صنایع کشور نیست و هدف ما از تربیت این همه دیپلمه و کارشناس روشن نیست و عموما فارغ التحصیلان کشور از چنان آموزشی برخوردار نیستند که بلافاصله جذب صنایع یا بخش کشاورزی شوند. فارغ التحصیل مدیریت صنایع از قانون کار اطلاعی ندارد، مهندس صنایع ما صرفا تئوری خوانده است و مشکلات صنعت کشور را نمی شناسد، حسابدار ما وقتی در شرکتی مشغول می شود، تازه شکل دفتر کل و روزنامه را می بیند. اینجاست که گفته ویتروویوس مهندس رومی معنا پیدا می کند که: کسی که میخواهد مهارت یدی کسب نماید، ولی فرهنگ ندارد نمی تواند در کارش پیشرفت کند و کسانی که به تئوری و نوشته اکتفا می کنند در واقع در پی سایه اند نه واقعیت. فقط کسانی به مقصد می رسند که به هر دو مسلط باشند .[5]
-5-4 عدم ارتباط صنایع، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
یکی از دلایل مهم دیگری که باعث شده است ایران در انتقال تکنولوژی ناموفق باشد، عدم وجود ارتباط بین صنایع، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی است. ایران در زمینه سخت افزار مشکل چندانی ندارد، ولی در زمینه نرم افزار یعنی بخش دانش چرائی (علم، مهارت و تجربه) و بخش چگونگی (فرایندها، تکنیک ها و روش ها) سرمایه گذاری چندانی صورت نگرفته است و صنایع ما از این نظر بسیار فقیرند. با این وجود تقریبا هیچگونه ارتباطی بین صنایع کشور و مراکز
