بخشی از مقاله
چالشها و تهديدهاي ناشي از فقدان يك سيستم عامل مطلوب در كشور :
چالش اقتصادي: استفاده از رايانه و شبكه‌هاي رايانه‌اي در کشورهاي مختلف دنيا و ازجمله در ايران، به سرعت در حال رشد و گسترش است. براي استفاده از هر رايانه نيز حداقل يك سيستم عامل بايد روي آن نصب شده باشد. بنابراين تعداد كاربران رايانه، حداقل سيستم‌عاملهاي مورد نياز در يك كشور را تعيين مي‌كند.
در مرجع ]1[ رشد تعداد كاربران اينترنت در دنيا مشخص شده است. همانطور كه در اين مرجع بيان شده، تعداد كاربران جهاني شبكه رايانه‌اي از كمتر از 20 ميليون نفر در سال 1995 ميلادي به حدود 100 ميليون نفر در سال 1997 ميلادي و 400 ميليون نفر در سال 2000 ميلادي رسيد و پيش‌بيني مي‌شود در سال 2005 ميلادي به حدود يك ميليارد كاربر برسد.
در كشور ما نيز تعداد كاربران شبكه‌هاي اطلاع‌رساني و اينترنت از 8/1 ميليون نفر در سال 1380 به 6 ميليون نفر در سال 1382 رسيد كه پيش‌بيني مي‌شود در سال 1384 به 19 ميليون نفر برسد.]2[ بنابراين درصورتي كه سيستم عامل ويندوز، سيستم عامل اصلي در كشور باشد و با عنايت به لزوم پيوستن ايران به سازمان تجارت جهاني و رعايت حقوق مالكيت معنوي و تعهدات بين‌المللي، سالانه هزينه هنگفتي بايد صرف خريد نرم‌افزار و مجوزهاي استفاده از آنها بشود. جدول (1) هزينه‌هاي پايه ويندوز و نرم‌افزارهاي اصلي نوشته‌شده تحت آن را نشان مي‌دهد]3[ (قيمتها از سايت Amazon در تيرماه 83 اخذ شده است).
رديف نام نرم افزار قيمت به دلار
1 Windows XP Professional $ 279.99
2 Office 2003 $ 429.99
3 Windows 2000 Advanced server (25 client) $ 3,67 6.95
4 McAfee Antivirus 2004 (version 8) $ 39.88
جدول 1: هزينه‌هاي پايه ويندوز و نرم‌افزارهاي اصلي نوشته‌شده تحت آن
جدول فوق نشان مي‌دهد كه هر كامپيوتر حداقل 710 دلار بايد صرف نرم‌افزارهاي اصلي (Windows+office) كند. هزينه نرم‌افزار سرور كه در سازمانها و شركتها مورد نياز است بر تعداد کامپيوترهايي که به سرور وصل مي شوند تقسيم مي شود، بنابراين براي محاسبه هزينه به ازاي هر كامپيوتر بايد هزينه نرم افزار سرور يعني مبلغ95/3.679 دلار تقسيم بر 25 گردد كه بيش از 174 دلار مي‌شود.
با فرض اينكه 50% كامپيوترهاي موجود در كشور نياز به امكانات شبكه داشته باشند، حداقل هزينه متوسط نرم‌افزار به ازاي هر كامپيوتر 5/783 دلار خواهد شد. اگر بخواهيم در يك سال براي كليه 19.000.000 كامپيوتر پيش‌بيني شده نرم‌افزار بخريم، هزينه آن برابر 14.886.500.000 دلار خواهد شد. به عبارت ديگر سود يك سال درآمد نفت كشور را بايد صرف خريد نرم‌افزار بنماييم.
اگر فرض كنيم تا 5 سال بعد از آن نياز به ارتقا نرم‌افزارها نباشد هزينه متوسط سالانه نرم‌افزار حداقل 2.977.000 دلار در سال خواهد شد. بنابراين به طور متوسط حدود 3 ميليارد دلار در سال صرف خريد نرم‌افزار خواهد شد.( اين برآورد حداقل هزينه مورد نياز است، جهت صحت اين ادعا كافيست هزينه 5/783 دلار به ازاي هر کامپيوتر در ايران را با هزينه حدود 6000 دلار به ازاي هر كامپيوتر از 2/1 ميليون كامپيوتر موجود در ادارات دولتي تايوان مقايسه كنيد)]4[
چالش امنيت : گسترش شبكه‌هاي رايانه‌اي در سطح دنيا و امكان ارتباط همه كامپيوترها به يكديگر، پتانسيل نفوذ به هر كامپيوتر از هر جاي دنيا را فراهم نموده است. وجود نقطه ضعف يا آسيب‌پذيري در سيستم عامل، راه نفوذ رايج‌تر و در دسترس‌تري را در اختيار مهاجمين قرار مي‌دهد. بر اين اساس، امنيت سيستم عامل به منزله مهمترين مولفه در امنيت اطلاعات و شبكه‌هاي رايانه‌اي محسوب مي‌شود. وجود ارتباطات و اتصالهاي رايانه‌اي گسترده، مسئله جدي امكان جاسوسي الكترونيكي به نفع سازندگان سيستم عامل و قدرتهاي سياسي حاكم بر آنها را مطرح مي‌سازد. از نظر فني، فناوري فعلي به شكل ساده‌اي امكان اجراي برنامه در محيط طرف مقابل در يك اتصال الكترونيكي را فراهم آورده است.]4[
درصورت بي‌توجهي به اين مسئله بخشي از مشكلات امنيتي متصور به شرح ذيل است :
• شنود هوشمندانه
• واكشي تدريجي يا مقطعي اطلاعات
• خرابي برنامه‌ريزي‌شده تدريجي يا به يك‌باره
• ويروسهاي رايانه‌اي
• بدست‌گرفتن كنترلهاي رايانه‌اي
• مختل كردن كليه ارتباطات در شبكه‌هاي رايانه‌اي
• جايگزيني اطلاعات غلط در سيستمهاي نرم‌افزاري حساس
• مختل كردن برنامه‌هاي كاربردي به ويژه سيستمهاي نرم‌افزاري پشتيبان تصميم
• ايجاد اختلال اقتصادي از طريق تغيير يا خراب كردن اطلاعات بانكها، سيستمهاي مالي و اعتباري
• مختل كردن عكس‌العملهاي نظامي از طريق تخريب يا فريب سيستمهاي اداري و نظامي
اگر سيستم عامل ويندوز، سيستم عامل اصلي در كشور باشد، مسئله امنيت بسيار جدي است. بنا بر گزارشهاي رسيده سيستم عامل ويندوز و ساير نرم‌افزارهاي توليدي مايكروسافت بيشتر در معرض خطر ويروسها و هكرها قرار دارند و بسياري از كشورها معتقدند كه ايالت متحده با منافذ وكانالهاي مخفي طراحي شده در اين سيستم عامل، اهداف جاسوسي خود را برآورده مي‌كند.
مشكلات امنيتي ويندوز وقتي به نقطه اوج رسيد كه در سال 1999 يك متخصص رمزنگاري كانادايي در آمريكا ، يك ويژگي NSAkey مرتبط با سازمان امنيت ملي (آمريكا) National Security Agency Key) را در ويندوز پيدا كرد و اعلام كرد كه ايالات متحده مي‌تواند با جمع‌آوري سيگنال‌هاي الكترونيكي از سر تا سر جهان و پردازش دقيق آنها جاسوسي كند. هر چند مايكروسافت اين ويژگي را بي‌ضرر اعلام كرد اما تضميني براي اين امر وجود ندارد]5[.
اهميت مطالب فوق وقتي روشن مي شود که توجه کنيم:بدون امنيت اطلاعات، امنيت سياسي اقتصادي و نظامي نيز ميسر نخواهد بود.
راه‌حلهاي موجود در مواجهه با چالشهاي اقتصادي و امنيتي سيستم عامل
با توجه به چالشها و تهديدهاي ناشي از فقدان سيستم عامل مطلوب در كشور، تصميم درباره سيستم عامل پايه، يكي از راهبردي‌ترين تصميمات در برپايي بناي با شكوه فناوري اطلاعات مي‌باشد. در برابر اين تصميم راهبردي سه گزينه اصلي ذيل وجود دارد :
• استفاده از سيستم عامل متن باز لينوكس (Open Source)
• استفاده از سيستم عامل ويندوز
• طراحي و پياده‌سازي يك سيستم عامل جديد با مديريت متخصصان ايراني
يكي از مدلهاي تصميم‌گيري براي انتخاب بهترين و مناسب‌ترين گزينه از راه‌حلهاي فوق، تعيين معيارها و ويژگيهاي سيستم عامل ايده‌آل براي جمهوري اسلامي ايران و سپس مقايسه هر يك از راه‌حلها با سيستم عامل ايده‌آل و انتخاب منطبق‌ترين گزينه بر آن است.
ويژگيهاي سيستم عامل ايده‌آل ملي
براساس مدل گفته‌شده و با استفاده از نظرات كارشناسان خبره در حوزه سيستم عامل و فناوري اطلاعات، ويژگيهاي ذيل تعيين شده است:
سيستم عامل ايده‌آل ملي، بايد زبان و خط فارسي را به خوبي پشتيباني نموده و از استانداردهاي بين‌المللي (مانند UniCode) بهره‌برداري نمايد.
سيستم عامل ايده‌آل ملي، در ارتباط با كاربران ايراني از زبان فارسي استفاده نموده و بر اساس نيازها و شرايط استفاده‌كنندگان فارسي زبان، بومي شده باشد. اين امر، رشد چشمگيري در استفاده از فناوري اطلاعات در جامعه به همراه خواهد داشت.
سيستم عامل ايده‌آل ملي، بايد قابليت ايجاد امنيت اطلاعات و ارتباطات بنا بر نياز سازمانها را داشته باشد، به گونه‌اي كه امكان جاسوسي الكترونيكي، سرقت يا خرابي تدريجي اطلاعات، شنود هوشمندانه و خرابي برنامه‌ريزي شده در زمانهاي ويژه و موارد مشابه را به حداقل برساند.
در سيستم عامل ايده‌آل ملي، نكاتي مانند كاربر پسند بودن، شباهت محيطي با سيستم عاملهاي رايج، عملكرد مناسب، سازگاري با نرم‌افزارهاي موجود و پشتيباني از اسناد الكتريكي رايج لحاظ شده باشد.
سيستم عامل ايده‌آل ملي، بايد براي استفاده كننده ايراني، پشتيباني و خدمات پس از عرضه كافي داشته و نهادهاي پشتيباني‌كننده آن مسؤوليت بر طرف كردن هر گونه اشكال در سيستم عامل را بپذيرند.
سيستم عامل ايده‌آل ملي، بايد توانايي‌هاي ويژه‌اي در پياده‌سازي زيرساخت شبكه‌هاي ارتباطي ـ كه نقش جدي در توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات دارد ـ داشته باشد.
امكان توسعه، تغيير و هر نوع اصلاح در سيستم عامل ايده‌آل ملي، بنابر نيازها و سياستهاي كشور و توسط كارشناسان داخلي وجود داشته باشد. اين امر مستلزم اين است كه سيستم عامل از لحاظ حقوق معنوي و اقتصادي متعلق به كشور ديگري نبوده و كد برنامه آن موجود باشد.
هزينه و زمان دستيبابي و بهره‌برداري از آن معقول بوده و سازماندهي لازم براي توسعه آتي و همراهي آن با تحولات سريع سخت‌افزاري و نرم‌افزاري فناوري اطلاعات ايجاد شده باشد.]6[
انتخاب سيستم عامل مناسب براي كشور
در مقايسه هر يك از گزينه‌هاي مطرح‌شده با معيار و ويژگيهاي مطرح‌شده در بخش قبل، چنين مي‌توان جمع‌بندي كرد :
الف) گزينه "سيستم عامل ويندوز": با توجه به اينكه :
• اين سيستم عامل متعلق به شركت مايكروسافت بوده و كد برنامه آن در اختيار نمي‌باشد لذا امكان تغيير آن بنا بر نيازها و سياستهاي كشور وجود ندارد.
• به لحاظ تأمين امنيت اطلاعات و ارتباطات ـ به دليل در اختيار نبودن كد برنامه آن و امكان گذاشتن كانال مخفي براي سرقت يا خرابي اطلاعات توسط شركت سازنده و آسيب‌پذيرتر بودن آن در مقابل ويروس ـ به هيچ عنوان قابل اتكا نمي‌باشد.
• به دليل آمريكايي بودن شركت مركزي مايكروسافت، نمي‌توان از آن انتظار پشتيباني رسمي و قابل اتكايي در ايران داشت.
• اگر ايران مجبور شود بنابر تعهدات بين‌المللي بهاي آن را بپردازد، ميزان هزينه پرداخت شده براي ويندوز و برنامه‌هاي كاربردي تحت آن و هزينه‌هاي ارتقا بسيار هنگفت است.
بنابراين سيستم عامل ويندوز عليرغم استفاده فعلي در كشور، گزينه مناسبي نيست و با سيستم عامل ايده‌آل تطبيق چنداني ندارد.
ب) گزينة "طراحي و پياده‌سازي يك سيستم عامل جديد با مديريت متخصصان ايراني" : اين گزينه با توجه به اينكه :
• به زمان و هزينه قابل توجه و هنگفتي كه دارد.
• مديريت تخصصي، پيچيده و مستمري بر كارشناسان تا رسيدن به سر منزل مقصود را مي‌طلبد.
• به دليل نياز به سازگاري مستمر با نرم‌افزارها و سخت‌افزارهاي موجود و نسلهاي بعدي آنها - با توجه به پيشرفتها و تحولات سريع سخت‌افزاري و نرم‌افزاري به وجودآمده - همراهي سيستم عامل جديد با شرايط روز و توسعه كارآمدي آن بسيار مشكل و شايد محال باشد.
انتخاب معقولي به شمار نمي‌آيد. بطور خلاصه انتخاب اين گزينه، هزينه، زمان هنگفت و مديريت تخصصي، پيچيده و مستمري را مي‌طلبد و در نهايت اين پروژه را سرعت تحولات سخت‌افزاري، نرم‌افزاري و نيازهاي روزافزون كاربران تهديد مي‌نمايد.
ج) گزينه استفاده از سيستم عامل متن باز لينوكس : سيستم عامل لينوكس سه ويژگي اساسي دارد :
اولين ويژگي آن اين است كه كد برنامه آن در اختيار همه بوده، و از قوانين ذيل (مجوز GPL) تبعيت مي‌كند:
اجراي برنامه با هر موضوع، تحت اين سيستم عامل آزاد است.
تغيير برنامه براي تطبيق با نيازها به شرط ذكر مأخذ آزاد است.
توزيع نسخه تغيير يافته آن براي بهره‌برداري ديگران از تغييرات انجام‌شده آزاد است.
در اختيار بودن، كد لينوكس امكان فارسي‌سازي و بومي‌سازي سيستم عامل از سطح هسته اصلي تا لايه‌هاي كاربردي را امكان‌پذير ساخته و امنيت مورد نياز سازمانها را با استفاده از نرم‌افزارهاي امنيتي داخلي امكان‌پذير مي‌سازد (براي ايجاد امنيت نمي‌توان به نرم‌افزارهاي خارجي ـ كه امكان تعبيه راههاي نفوذ از پيش تعيين‌شده در آن مي‌باشد ـ اعتماد كرد)
دومين ويژگي آن، رايگان بودن آن است كه باعث شده حمايت جهاني برنامه‌نويسان، دانشگاهها، مراكز علمي و تحقيقاتي و حتي شركتهاي تجاري را در اختيار داشته باشد، كشورهاي استفاده‌كننده نيز از اين ويژگي براي توسعه ارزان فناوري اطلاعات در بين آحاد جامعه بهره برده‌اند.
سومين ويژگي آن، همراهي با تحولات سخت‌افزاري و نرم‌افزاري فناوري اطلاعات است، دليل اين امر اين است كه تاكنون برنامه‌نويسان و سازمانهاي متعدد در بسياري از كشورها روي اين سيستم عامل كار كرده و در توسعه مستمر آن سهيم بوده اند. رويكرد متن باز لينوكس، مدل سازماني توسعه آن و وجود ابزارهاي برنامه‌نويسي قوي و رايگان، همراهي آن با تحولات بين‌المللي را تضمين مي‌نمايد.
اين ويژگيها باعث شده كه زمينه و امكان تامين اكثر معيارها و ويژگيهاي مورد نظر براي سيستم عامل ايده‌آل ملي توسط اين سيستم عامل وجود داشته باشد.
رويكرد و تجربه ساير كشورها
نكته جالب توجه اين است كه جايگزيني لينوكس در سازمانهاي دولتي، نه تنها در كشور ما به عنوان يك راه‌حل مناسب مدنظر كارشناسان و مسؤولين قرار گرفته بلكه در كشورهايي مانند آلمان و انگلستان كه رابطه سياسي خوبي با آمريكا دارند و درآمد سرانه آنها چند برابر درآمد سرانه كشور ماست مورد توجه قرار گرفته است:
انگليس: پارلمان اين کشور براي توسعه نرم‌افزار و كاهش هزينه‌هاي رقابتي به ويژه در شركتهاي نوپا، رويكرد متن باز را به دولت توصيه كرده است. كابينه انگلستان در دسامبر 2001 ميلادي در متني تحت عنوان "نرم‌افزارهاي متن باز و استفاده آنها در دولت بريتانيا" دلايل مشاركت انگلستان در رويكرد متن باز و استفاده از اين محصولات در دولت را ذكر كرده است. در اين متن كه به مراكز دولتي اعم از وزارتخانه‌ها و آژانسهاي وابسته به آنها، دولتهاي محلي و بخشهاي ديگر ازجمله خدمات بهداشت ملي ارسال شده است. دلايل استفاده از نرم‌افزارهاي متن باز و سيستم عامل متن باز به عنوان يك نرم‌افزار مهم پايه‌اي به اين صورت بيان شده است :
• نياز هميشگي به راه حلي با صرفه اقتصادي
• اطمينان از سازگاري سيستمها
• كاهش هزينه‌ها و ريسك در سيستمهاي دولتي
• امنيت سيستمهاي دولتي
در اين بررسي با استناد به يك گزارش خبري به ناامني نرم‌افزار Microsoft IIS به عنوان يك نرم‌افزار متن بسته اشاره شده و آمده است كه برخي از نرم‌افزارهاي متن بسته، ناامن‌تر از سيستمهاي متن‌باز هم‌تراز خود مي‌باشند و حملات اينترنتي به آنها كمتر صورت گرفته است. اين متن در 15 جولاي 2002 ميلادي به عنوان دستورالعمل اجرايي به سازمانها ابلاغ گرديد و هم‌اكنون در سازمانهايي مانند e-envoy وسازمان تجارت دولتي (OGC) در حال اجرا است.
آمريکا: در اين کشور نيز همچون ساير كشورها، سيستمهاي متن باز در حال گسترش مي‌باشند. به عنوان نمونه شركت IBM ، تعدادي كامپيوتر مبتني برلينوكس را به آژانسهاي آمريكايي شامل نيروي هوايي، دفاع، كشاورزي، انرژي و سازمان هواپيمايي فروخته است. بورس اصلي آمريكا (wall street) لينوكس را به عنوان سيستم عامل خود برگزيد، به اين دليل كه ويندوز را ايمن نمي‌دانست.
وزارت دفاع آمريكا با كمك سازمان تحقيقاتي دولتي Mitre گزارشي از نرم‌افزارهاي مورد استفاده در وزارت دفاع تهيه كرد كه شامل ميزان استفاده، نوع استفاده و دلايل استفاده از اين نرم‌افزارها بود. ]8[ . در اين بررسي دو هفته‌اي (مارس 2002 ميلادي) مشخص شد كه 110 نرم‌افزار متن باز در وزارت دفاع استفاده مي‌شود كه چهار دليل عمده براي استفاده از آنها به شرح ذيل است:
• پشتيباني نرم‌افزاريهاي زيربنايي : اساسي‌ترين دليل براي استفاده از نرم‌افزارهاي متن باز است. 65 نرم‌افزار زيربنايي در وزارت دفاع وجود دارد. نمونه‌هايي از آنها عبارتند از : سيستم عامل Open BSD، لينوكس و سرويس‌دهنده‌هاي Apache و SendMail
• توسعه و توليد نرم‌افزار
• امنيت : چهل ابزار امنيتي در وزارت دفاع استفاده مي‌شود كه مي‌توان از Open BSD و لينوكس به عنوان Fire wall و بازرسي شبكه و نرم‌افزارهايي چون ACID, Snare, SARA كه براي يافتن آسيب‌پذيريهاي امنيتي شبكه و مراقبت براي تشخيص حمله به شبكه، به كار مي‌روند نام برد.
• تحقيقات : بيست ابزار نرم‌افزاري به عنوان ابزارهاي تحقيقاتي با كمك‌تحقيقاتي در وزارت دفاع در حال استفاده هستند. در اين گزارش از سيستم عامل لينوكس به همراه نرم‌افزار خوشه‌بندي Beowolf و نرم‌افزار condor به عنوان ابزاري مناسب براي تبديل كامپيوترهاي قديمي و ارزان به ابركامپيوترهاي بسيار كم‌هزينه نام برده شده است. ]9[
آفريقاي جنوبي : انجمن ملي مشاور در امور نوآوري با نام اقتصادي NACI در گزارشي به مقوله استفاده از نرم‌افزارها و توليد آنها و هزينه‌هاي ارزي كه از اين بابت از كشور خارج مي‌شود پرداخته است. در اين گزارش تأكيد شده كه هزينه نرم‌افزار، بار سنگيني را بر كشورهاي در حال توسعه مانند آفريقاي جنوبي مي‌گذارد و بايد سياست اين كشورها به گونه‌اي تغيير يابند كه ورود نرم‌افزارها با كمترين هزينه صورت پذيرد.
در ادامه، زيرپاگذاشتن قوانين حق تكثير، انتخاب نامناسبي شمرده شده و به لزوم استفاده از نرم‌افزارهاي متن باز اشاره شده است . از اين طريق مي‌توان توليدات داخلي را جايگزين محصولات گران خارجي نمود. در اين گزارش مزاياي اصلي سيستمهاي متن باز بدين صورت عنوان شده است :
• كاهش هزينه‌ها و وابستگي كمتر به فناوريها و مهارتهاي وارداتي
• امكان استفاده از نرم‌افزارها براي همه افراد و ارگانها
• دسترسي همگاني به نرم‌افزار بدون نياز به هزينه مالكيت
• مانع كمتر براي ورود به بازار كه باعث مشاركت شركتهاي كوچكتر و درنتيجه افزايش مهارتهاي محلي مي‌گردد.
• شركت در شبكه جهاني توليد نرم‌افزار
يك نمونه عملي در آفريقاي جنوبي تبديل محيط گرافيكي KDE در لينوكس به محيط KDE با زبان بومي است. اين پياده‌سازي در سه ماه انجام شد كه نشان‌دهنده سادگي تبديل و اختصاصي كردن اينگونه نرم‌افزارهاست.
سه کشور چين، ژاپن و کره جنوبي، پروژه مشترکي براي توسعه گونه اي از سيستم عامل متن باز لينوکس تعريف کرده اند که سيستم عامل اصلي در اين سه کشور خواهد شد. اين کشورها استفاده از اين سيستم عامل در مدارس را شروع کرده و در حال تربيت نسلي آشنا به لينوکس مي باشند.
