بخشی از مقاله
طرز استفاده از موبایل در ایران
چکیده
این مقاله بر اساس مشاهدات نگارنده و مصاحبه هاي موردي به طور کلی در این خصوص بحث می کند که چگونه تلفنهای همراه سبک زندگی ایرانیان را تغییر داده اند، به عنوان تسریع کننده بروز رفتارهایی منزجر کننده عمل کرده اند، و نیز چگونه در ایجاد نوع تازه ای از رفتار مصرف کننده و ارتباطی تأثیر گذاشته اند. مقاله به بررسی ایجاد کدهای کاملا جدید اجتماعی در ایران بوسیله رفتار مردم می پردازد. در اين مقاله این مسئله مورد توجه قرار خواهد گرفت که چگونه امکان استفاده از یک تلفن همراه، حداقل در مراحل اوليه نفوذ در جامعه، به یک
ارزش اجتماعی تبدیل مي شود. مقاله به تناقضات موجود میان رفتار فردی و استفاده از تلفن همراه در مکانهای عمومی می پردازد که به معنی صحبت کردن در جایی است که افراد دیگر می توانند آنرا بشنوند. مقاله برخی موضوعات را در خصوص ماهیت تغییر یابنده سبک زندگی ایرانیان مورد توجه قرار می دهد که به خاطر ورود تلفنهای همراه به بازار مصرف ایران بروز کرده است: اینکه آیا مردان بر خلاف استفاده از تلفنهاي ثابت، بیشتر از زنان وقت خود را با صحبتهای تلفنی میگذرانند؛ اینکه آیا استفاده از تلفنهای همراه فقط به گروههای سنی
مشخصی اختصاص دارد؛ اینکه آیا طبقه و ثروت در تملک تلفنهای همراه نقشی اساسی دارد یا نه؛ و اینکه آیا گسترش فرهنگ استفاده از تلفنهای همراه موجب کاهش استفاده از باجه های تلفن همگانی خواهد شد یا نه. مقاله خاطرنشان می کند که تلفن همراه با از بین بردن سلسله مراتب قدیمی موجب ایجاد فضای فردگرایانه گسترده تری میگردد: امکان انجام مکالمات خصوصی تر را فراهم می کند؛ هیچ کس نمی تواند انواع ارتباطات راه دور را کنترل نماید؛ و تلفن دیگر جزو دارایی های سازمانهای دولتی محسوب نمی شود. در عصر تلفنهای همراه، این افراد، و نه جامعه، هستند که نقش اصلی را ایفا می کنند.
واژه های کلیدی: رفتار مصرف کننده، مشترکان تلفن همراه ، کد اجتماعی، سبک زندگی، فضای فردگرایانه ، فاصله زمان- مکان .
جنبه های جامعه شناختی تلفن همراه
هدف اصلی این مقاله تحلیل جامعه شناختی گسترش تلفن همراه بر اساس مشاهدات نگارنده و مصاحبه هاي موردي، در میان ایرانیان است. تلفنهای همراه تاکنون از تحلیلهای جامعه شناختی بدور مانده اند.
آنها توجه جامعه شناسان و علوم رسانه ای را جلب نکرده اند و بررسی تأثیر آنها در زمینه های مختلف زندگی اجتماعی مورد غفلت قرار گرفته است. بنابراین ما هیچ نظریه منسجمی در خصوص کارکردهای ویژه و عواقب ارتباطات از طریق تلفن همراه در دست نداریم. فقدان رغبت برای تحقیق علمی در این خصوص، که کمتر از تلاش برای انجام تحقیق درباره شبکه جهانی اینترنت می باشد، در سالهاي اخیر با تأسیس یک سایت اینترنتی در خصوص تحقیقات جامعه شناختی بر روی تلفن همراه، مورد توجه قرار گرفته است (Geser, 2003).
همانگونه که گیزر به درستی خاطرنشان کرده است، نظریه پردازان اخیر مدرن نظیر مانوئل کاستلز و آنتونی گیدنز در رویکرد نظری خود فقط به اینترنت و تركيب رایانه های شخصی و ارتباطات تلفنی توجه کرده اند. علیرغم اینکه توجه ایشان به این ابداع بي نظير بجا می باشد، اما باید گفت که ایشان تقریبا به کلی از امکانات ارتباطی که تلفنهای همراه به وجود آورده اند، غفلت کرده اند. دیدگاههایی نظیر آنچه که گفته شد از این واقعیت اساسی چشم پوشی کرده اند که امروزه تلفنهای همراه، در مقایسه با رایانه و فنآوریهای اینترنتی، توسط
اقشار بیشتری از مردم در سرتاسر دنیا مورد استفاده قرار می گیرد، و بنابراین تاثیر قویتری در زندگی اجتماعی، سبک زندگی، و رفتار مصرفی ایشان به جای می گذارد. در تحقیقی در ایرلند، از پاسخگویان جوان خواسته شد بگویند که اگر به تنهایی در جزیره ای دورافتاده قرار داشته باشند، چه نوع وسیله ارتباطی را ترجیح می دهند. 52 درصد از ایشان تلفن همراه را ترجیح دادند، در حالیکه فقط 18 درصد خواهان تلویزیون بودند (Hession 2001 cited in Geser 2003). معلوم نيست كه این مسئله در مورد ایران صادق باشد. با این وجود، مشاهدات نشان داده اسشت كه مردم برای تفریح و اوقات فراغت شان در زندگی اجتماعی، جایی بخصوص برای تلفن همراه باز می کنند. استفاده از تلفن همراه مي تواند امكان دستكاري زمان
كار را به زمان فراغت ممكن سازد. همچنين مبلغی که مردم صرف پرداخت صورت حسابهای ماهیانه تلفنهای همراه شان میکنند، بیشتر از اینترنت یا تلفن ثابت است. پس، بدون تردید شایسته است که تغییر بنیادین در فهم افراد از خود و دنیا که بواسطه شیوع ارتباطات ارزان و انبوه تلفن همراه ایجاد شده است، مورد توجه بیشتر محققان قرار گیرد (Townsend 2000).
استفاده کنندگان تلفن همراه در ایران
در سالهای پایانی قرن بیستم تعداد مشترکان تلفن همراه در دنیا به مرز 1.4 میلیارد نفر رسید، که برای اولین بار بیشتر از تعداد خطوط تلفن ثابت بود. در سال 1994، یک دهه پس از آنکه ارنی وایز نخستین مکالمه تلفن همراه در بریتانیا را انجام داد، شرکت مخابرات ایران، شبکه تلفن همراه ایران را راه اندازی کرد. اکنون، طی کمتر از یک دهه پس از آن، در 20 ژانویه 2004 (30 دی 1382) حدود 3,416,868 از ایرانیان مشترک شبکه تلفن همراه بوده و بسیاری نیز سعی می کنند یکی را پیش خرید کنند (شرکت مخابرات ایران، 2004). از وقتی که تلفنهای همراه به بازار آمده اند، ما هر روز بیشتر و بیشتر از تلفن استفاده می کنیم. اگرچه آمار دقيقي در اين مورد وجود ندارد اما روند افزايشي استفاده از تلفن همراه امري بديهي
است. اين روند افزايشي در ساير كشورها نيز ديده مي شود. بطور مثال در کل دنیا که یک ششم از افراد از تلفن همراه استفاده می کنند. تعداد استفاده کنندگان تلفن همراه در بریتانیا طی دو دهه پس از ارین وایز، در سال 2000، 50 درصد جمعیت این کشور را شامل شد. با این حال، اگر به مورد ایران دقت نماییم، متوجه می شویم که شمار استفاده کنندگان از تلفن همراه در ایران خبر از وقوع یک انقلاب در استفاده از وسيله اي ارتباطي و تغيير در الگوي رابطه و رفتار می دهد.
همانطور كه نمودار نشان مي دهد در فاصله كمتر از يك دهه در سال 13٨٣، حدود پنج هزار كيلومتر و در سال 13٨٤ تاكنون حدود ١١ هزار كيلومتر به پوشش جاده‌يي تلفن همراه افزوده شده و در مجموع پوشش جاده‌هاي اصلي كشور به ٢٦ هزار كيلومتر افزايش يافته است. تعداد مشتركان تلفن همراه تا پايان دي ماه سال 1384 به بالغ بر ٥/٨ ميليون مشترك رسيد كه در استان تهران ٥/٣ ميليون مشترك و در شهر تهران بالغ بر سه ميليون مشترك خواهيم داشت. بدين ترتيب ضريب نفوذ تلفن همراه دركل كشور از ٦/٥ درصد در سال 13٨٢ به ٦/١٢ درصد و در شهر تهران از ١٩ درصد به حدود ٤٣ درصد رسيد.
در سال 13٨٣، ١٤٣ شهر جديد و در سال 1384 ١٣٠ شهر جديد، تحت پوشش شبكه‌ي تلفن همراه قرار گرفته‌اند، به عبارت ديگر علاوه بر افزايش تعداد مشتركان در نقاط ثبت‌نامي و توسعه‌ي شبكه‌ي موجود شهري، ٢٧٣ شهر جديد ديگر از سال 1383 تا نیمه های سال 1384 تحت پوشش شبكه‌ي تلفن همراه قرار گرفته و در مجموع شهرهاي تحت پوشش تلفن همراه كشور به ٩٨١ شهر رسيده است.
روزانه به طور متوسط ٩ ميليون SMS در شبكه‌ي تلفن همراه كشور رد و بدل مي‌شود كه بيشترين آن در ساعت ٢٣ شب انجام مي‌شود. (نقل از مديرعامل شركت ارتباطات سيار خبرگزاري دانشجويان ايران 29/9/1384 )
تلفن همراه و فاصله میان زمان – مکان
یکی از ساز و کارهای حیاتی برای سنخ شناسی اجتماعی "فاصله زمان – مکان" است. با این مفهوم می توان قابلیت افراد یک جامعه را در کنترل و تخصیص منابع زمانی و مکانی برای استفاده در روابط قدرت تبیین کرد. بسط فاصله زمان – مکان تخصیصی (همراه با چیزهایی دیگر) بیانگر توسعه نیروهای تولیدی است؛ بسط فاصله زمان – مکان تخصیصی بیانگر توسعه ابزار مراقبتی است. افزایش چنان فاصله هایی بیانگر دستاوردهای بشری است: زمانی که توزیع دسترسی به امکانات، نابرابر باشد، بسط فاصله زمان - مکان منجر به افزایش قابلیت
برخی از عاملان اجتماعی می شوند. بنابراین عموما کسانی که به منابع دسترسی بیشتری داشته باشند، خواهان جلوگیری از افزایش فاصله زمان – مکان خواهند بود. در کشورهای غیرسرمایه داری، صاحبان قدرت سیاسی با توجه به منابع تخصیصی مایل هستند فاصله زمان – مکان در حوزه های گوناگونی نظیر کاهش قلمرو مالکیت خصوصی کاهش یابد در حالیکه ظرفیتهای برنامه ریزی دولت، ملی شدن ، تحت کنترل قرار گرفتن مؤسسات اقتصادی، توسعه کنترل دولت محور بر منابع اقتداری افزایش می یابد، تا ظرفیتهای منابع تخصیصی کاهش یافته و فاصله زمان – مکان افزایش یابد. در مقابل، در شروع یک دوره رشد اقتصادی، بورژوازی تمایل دارد دولت را وادار کند تا کنترل اش بر اقتصاد را گسترش دهد. تقلیل گرایی امکان
افزایش ظرفیتهای بورژوازی را فراهم می کند. سرمایه داران با استفاده از قدرتی که ریشه در نابرابری دسترسی به منابع تخصیصی دارد سعی می کنند با تلاش در جهت کاهش فاصله زمان- مکان اقتداری، از کاهش فاصله زمان – مکان تخصیصی جلوگیری کنند. در هر حال، محرک اصلی بسط فاصله زمان – مکان برخاسته از اشکال متفاوت تضاد و رقابت در جوامع
است. در جوامع طبقاتی (سرمایه داری) این امر قبل از هر چیز از تضاد بر سر منابع تخصیصی شروع می شود که به صورت رقابت اقتصادی میان کارخانجات سرمایه داران روی می دهد؛ در جوامعی که طبقات به روشنی تعریف نشده اند، این تضادها بر سر منابع اقتداری نظیر ارتش و یا رقابتهای منطقه ای صورت می گیرد. بنابراین لبه تعیین کننده فاصله زمان – مکان بر اساس اینکه کدام نوع از منبع "اساس قدرت" در جامعه باشد، تفاوت می کند، و همین مسئله مشخص می کند که کدام بعد از فاصله در تضادهای اجتماعی تعیین کننده تر خواهد بود (Giddens, 1981: p 50. Giddens, 1979: p 94).
ظهور تلفنهای همراه باعث ایجاد کاهشی قابل توجه در "فاصله زمان – مکان" گردید که آن نیز به نوبه خود منجر به کاهش توانایی برخی از افراد بخصوص در کنترل منابع شد. عصر تلفن همراه به نابرابریهای موجود در توزیع و دسترسی به منابع پایان داد. این امر توأمان به کاهش ظرفیتهای برنامه ریزی دولتها و افزایش قلمرو مالکیت خصوصی افراد منجر شد. بدین ترتیب، اجتماعات بی تلفن، که بر اساس رویکرد گیدنز (1981)، می توان آنها را به عنوان جوامع طبقاتی طبقه بندی کرد، و علی الخصوص نوع روستایی آنها، می توانند از نظام مخابراتی خود که متصلب، دارای فناوری پایین، کم دوام، غیرفراگیر و مبتنی بر تلفن ثابت است، خلاص شوند. اگر این روند ادامه یابد، شمار مشترکان تلفن همراه از تعداد مشترکان تلفن ثابت پیشی خواهد گرفت. این همانا فشرده شدن زمان – مکان در جامعه است. شاید بتوان گفت اینها نشانه هایی از ظهور مدرنیته متأخر می باشند که در آن، فناوری میان بري را فراهم می کند که جوامع طبقاتی به جوامع دانایی محور گذر کنند.
شرکت مخابرات ایران نظامی از تلفن همراه را برنامه ریزی کرده است که در آن شما به ازای دریافت خدمات، هزینه پرداخت می کنید (شرکت مخابرات ایران، 2004). این امر می تواند صدها میلیون تن را قادر سازد از تلفن همراه استفاده نمایند، در حالیکه ممکن بود آنها به دلایل مالی یا بوروکراتیک هرگز نتوانند صاحب یک خط تلفن ثابت شوند. بنابراین، بدیهی است که تلفنهای همراه در آینده باعث دگردیسی گسترده ای در سبک زندگی ایرانیان خواهند گردید. این امر پیشاپیش در پیدایش نوع جدیدی از رفتار مصرف کننده قابل مشاهده است که روابط ما را تغییر داده است. تلفنهای همراه با ضربه زدن به سلسله مراتب قدیمی، باعث بسط فضای فردیت گشته اند و بدين سبب افراد می توانند از چندین تلفن همراه خصوصی استفاده کنند. ظهور تلفنهای همراه باعث تسریع تحولات رفتاری گشته است. سرگذشت کوتاه تلفن همراه در ایران، قابل تفکیک از دگرگونیهای اجتماعی و رقابتی ایشان نیست. گسترش فرديت به معناي آنست كه آنچه شنيده مي شود صداي افراداست، نه جامعه.
مصرف تظاهري تلفن همراه
تعداد استفاده کنندگان تلفن همراه در ایران نسبت به جمعیت آن با نسبت آن در جهان توسعه یافته یکسان نیست. اما، همانگونه که اشاره کردم هر کسی می تواند به آسانی دامنه استفاده روزافزون از آن را در اماکن عمومی یا خصوصی مشاهده نماید. می توان علت اینکه استفاده کنندگان از تلفن همراه را مصرف کنندگان تظاهري می نامیم با استفاده از اصطلاح "مصرف تظاهري" که در نظریه طبقه مرفه تورشتاین وبلن (1975 [1899]) به کار رفته است، توضیح داد: علت خودنمایی در استفاده تظاهري از تلفن همراه کسب پایگاه اجتماعی است.
پس، علیرغم اینکه تعداد استفاده کنندگان تلفن همراه در خیابانهای تهران کمتر از تعداد آن در لندن یا توکیو است (حدود یک نفر از هر 20 نفر در ایران دارای تلفن همراه است)، اما اغلب اینطور به نظر می آید که تعداد استفاده کنندگان تلفن همراه در تهران بیشتر از شهرهای توسعه یافته است. همانگونه که گفته شد این تصور به خاطر استفاده خودنمایانه تر نسبت به شهرهای توسعه یافته و تظاهر در انجام مکالمه در مکانهای عمومی شکل می گیرید. علاوه بر این باید خاطرنشان ساخت که افراد با تشبیه مدل های قدیمی گوشی به آجر، از مصرف آنها اجتناب می کنند. در عوض، استفاده از گوشی های کوچک جیبی که دارای امکانات بیشتری است، معمول است، در حالیکه استفاده از گوشی های قدیمی زنگاربسته در خطوط تلفن ثابت نشانه دور بودن از مد تلقی نمی شود (Corrigan 1997, p 7-9).
پدیده جالب توجه این است که استفاده کنندگان تلفن همراه یک کد اجتماعی به کلی جدید را ایجادکرده اند.
به عنوان مثال، نسل جدید، می تواند در ازدحام یک رستوران نیز از تلفن استفاده کند. این امر دیگر کاری بالقوه آزاردهنده به شمار نمی آید. بر عکس، مردم حتی از گوش دادن به مکالمات همدیگر لذت می برند. این امر نشانه آن است که ارزش اجتماعی این کار که کسی بتواند در هر وقت و از هر نقطه که بخواهد به کسی زنگ بزند فوق العاده زیاد است. شما هر روزه به آسانی می توانید در خیابانهای تهران، در ایستگاههای اتوبوس، بسیاری از کسانی را مشاهده کنید که در حالیکه گوشی شان را به گوش خود چسبانده اند با صدای بلند صحبت می کنند. می توانید بدون اینکه بخواهید عمدا استراق سمع نمایید، آنچه را می گویند بشنوید: مکالمه ای درباره روز تولد یک دوست یا عضوی از خانواده و یا هر چیز دیگر. گاهی می بینید که آنها به قدری بلند صحبت می کنند که با فرد کناری شان به آن بلندی صحبت نمی کنند، اما نه به آن بلندی که بخواهند برای جمع سخن بگویند.
قبلا رسم بر این بود که بدون تقلای لازم، استراق سمع مکالمات دیگران ممکن نمی شد، اما امروزه،برخی اوقات خطوط تلفن همراه نامناسب به ما امکان می دهند تا به صحبتهای دیگران گوش فرادهیم. درچنین مواقعی، که مجبوریم نگاهی به چهار دیواری افراد بیاندازیم، از کار و زندگی مردمانی ناشناس سر در می آوریم. بنابراین، اکنون برخی از ما مجبوریم نه برای گوش دادن يواشكي، بلکه برای اجتناب از شنیدن صحبتهای دیگران، لاش کنیم. به نظر می آید مصرف کنندگان ایرانی در صدور مجوز برای سرک کشیدن به دنیای خصوصی شان رفتاری محتاطانه داشته باشند. اما هر لحظه ای که کسی مشغول استفاده از تلفن همراه است، ممکن است جنبه های شخصیتی وی در معرض دید دیگران باشد، که به معنی
آگاهی از طرز حرف زدن و تلفظ، طرز فکر وی درباره زندگی، و نحوه گذران اوقات فراغت باشد. برای مثال، افرادی به خاطر شدت گرفتاریهای شغلی شان نمی توانستند در زمان ترک خانه برای کار عشق و علاقه خود را به اعضای خانواده یادآوری کنند، اکنون این کار را در اتوبوس انجام می دهند. امروزه کارکرد تلفنهای همراه نظیر چرخ دستی های سوپر مارکت است که مردم می توانند در آن سر از کار و زندگی خصوصی دیگران در آورند و ببینند که چه کسی ماست کم چرب یا چیپس خانواده خریده است. مصاحبه با استفاده کنندگان تلفن همراه نشان داد که ایشان بیش از پیش با بستگان خویش تماس می گیرند.
در ایران امری معمول است که زنان موقع رفتن به یک جشن تلفن همراهشان را در کیف خود بگذارند و ازکسی دیگر بخواهند موقع حضور در جشن با ایشان تماس بگیرد تا وی بتواند تلفن اش را به رخ سایرین بکشد. ایشان همواره تظاهر می کنند که منتظرند تا کسی با ایشان تماس بگیرد، در حالیکه خود میدانند که قرار نیست این اتفاق بیافتد.
بارها افرادي را دیده ایم که آرام در گوشه ای ایستاده اند اما ناگهان از جای خود می پرند و آنچنان شروع به جستجوی جیبهایشان می کنند که آدم تصور می کند چيزي آنها را گزيده است. اما شما بلافاصله می بینید که گوشی تلفن همراه بیرون کشیده می شود و سپس صدای خنده هایش را به خاطر طنزي که در پیام کوتاه فرستاده شده است می شنوید.
کارکرد تلفن همراه به طور گسترده ای پذیرفته شده است که اجتناب از یک انتظار نامعلوم تا لغو یک دیدار بوسیله فرستادن یک پیام کوتاه را شامل می شود. به نظر می رسد فراز و نشیبهای زندگی پیش از تلفن همراه اکنون به سر رسیده باشد. اما در عین حال، تلفن همراه برای ما هراسهایی جدید به ارمغان می آورد. مثلا، برخی اوقات ممکن است ترس مسافران یک هواپیما را فرا بگیرد زیرا که یکی از ایشان تلفن همراه خود را خاموش نکرده است.
همانطور که جان اِگار (Agar, 2003) در کتاب خود، تماس ثابت: تاریخچه جهانی تلفن همراه ، استدلال می کند، شیوع اثرات تلفنهای همراه در جهان نظیر شیوع ویروسی تکنولوژیک نبوده است. بر عکس، آنها زمانی ظهور کردند که جامعه برای استقبال از ایشان آماده بود: فردگرایی خود را بر نظام سلسله مراتبی -پدرسالارانه قدیمی در جهان توسعه یافته تحمیل کرده بود، کمونیزم در اتحاد جماهیری سابق به بن بست رسیده بود، و نظریات جهانی شدن با کنار گذارده شدن تردیدها در خصوص آن، در حال غلبه بود.
متنی کردن، زبان و کد اجتماعی
در این میان شایسته است به تغییراتی که در پیامهای متنی روی داده است اشاره ای بکنیم. متنی کردن تلفنهای همراه به ویژه میان افراد و فرهنگهایی رایج شده است که خواهان هماهنگی با سایر افراد باشند. به عنوان مثال، بخش جهانی بی بی سی در سال 2001 گزارش داد که مقامات عالی مسلمان در سنگاپور حکم داده اند که مردان مسلمان نمی توانند با فرستادن پیامهای متنی توسط تلفنهای همراه خود، همسرانشان را طلاق دهند. این تصمیم به مباحثی که هفته ها طول کشیده بود پایان داد. این مباحث پس از آن شروع شده بود که دادگاهی در دبی حکم داده بود که یک پیام متنی از تلفن همراه می تواند به عنوان مصداق اعلام مکتوب طلاق از سوی مرد پذیرفته شود. طبق آن حکم مردان مسلمان می توانستند با سه بار گفتن "طلاق" از طریق تلفن همراهشان، همسرانشان را طلاق دهند. با این حال، نمی توان به روشنی گفت که پذیرش کارکرد فنآوری جدید توسط نهادهاي سنتی منجر به تغییری اساسی در متون ديني خواهد گردید، به این معنی که اخلاق و فقه اسلامی به اموری عرفی تبدیل گردند. روشن است كه روحانيان مخالف استفاده از فنآوریهای نوین نیستند.
با این وجود، بر خلاف فنآوری دهه های 1960 و 1970 که سبک زندگی را با تأخیر تحت تأثیر قرار میدادند، ظهور تلفن همراه به سرعت بر رفتار و سبک زندگی اشخاص تأثیر گذاشته است.
در هر حال این جوانترها هستند که بیشتر دلشان می خواهد مکالماتشان را به متنهایی تبدیل کنند که عاری از احساسات موجود در صدا است. مطلوبیت کوتاه شدن پیامها دلیل دیگری برای استقبال از پیامهایی متنی است که ساده تر، صریح تر، غیر رسمی تر، و حتی جسارت آمیزتر هستند (Plant 2000, p 56). می توان گفت استفاده کنندگان بزرگسال تلفن همراه نيز در ایران اکنون می توانند پیامهای صریح خود را بدون خجالت ارسال نمایند.
جدول شماره 1 رفتار مصرف كنندگان تلفن همراه در ايران را نشان مي دهد. خدمات مختلف تلفن همراه بويژه خدمات پیام کوتاه تلفن همراه در ایران كه اخیرا راه اندازی شده است در جدول منعكس شده است. مردم از خدمات به شیوه های گوناگونی استفاده می کنند. در هفته نخست ژانویه 2004 (19 دی تا 25 دی 1382)
مشترکان تلفن همراه در ایران بیش از 10 میلیون پیام کوتاه فرستادند (شرکت مخابرات ایران، 2004). اما باید به نحوه تأثیر این خدمات در زبان نیز توجه نماییم. البته شاید کمی برای انجام تحقیقی در این خصوص در ایران کمی زود باشد، اما به نظر می رسد نوعی از زبان پنهان در حال ظهور باشد. متنی سازی مکالمات واقعا بر روی زبان چه تأثیری می گذارد؟ هیچکدام از لغتنامه های فارسی که من جستجو کرده ام، درباره "متنی کردن" سخنی نگفته اند، اما این امر در مورد نسخه های انگلیسی نیز صادق است. متنی سازی ارتباط تنگاتنگی با خدمات پیام کوتاه تلفنی دارد که می تواند تا 160 کاراکتر را در بر بگیرد که شامل فاصله نیز می باشد. اختصارات جوهره متنی سازی هستند.
جدول 1 رفتار مشترکان تلفن همراه در ایران بین سپتامبر تا نوامبر 2003
تعداد مکالمات ۵۸۶,۶۱۵,۷۸۵
زمان مکالمات (دقيقه) ۵۶۱,۱۵۰,۰۷۷,۱
میانگین زمان هر مکالمه (دقیقه) ۳۷.۱
تعداد مکالمات تلفن همراه به تلفن همراه ۶۶۵,۹۷۱,۵۳۱
تعداد مکالمات تلفن همراه به تلفن ثابت ۰۲۳,۱۷۹,۱۶۶
تعداد مکالمات تلفن همراه به تلفن ثابت خارجه ۰۷۲,۲۹۴,۴
تعداد پيام های کوتاه ۸۲۶,۱۷۷,۸۳
تعداد پيام های کوتاه برای هر مشترک ۲۴
منبع: شرکت مخابرات ایران
از نقطه نظر جامعه شناسی می توان گفت متنی سازی باعث استحکام خرده اجتماعات می شود. هر خرده گروهی می تواند دارای سبکها و کدهای شناسایی مخصوص به خود باشد. در اینجا، خرده گروه متنی ساز پیشتاز همانا افراد جوانی هستند که تحصیلات پایینی دارند. متنی سازی دارای جذابیت فراوانی برای جوانان است. آنها پیامهای کوتاه خود را با کدها و مشخصه های زبانی مخصوص گروه عجین می کنند. کوتاه سازی فوق العاده آنرا به قالب کتبی مکالمات و نقل قولها تبدیل می کند: در نتیجه هر فرد خجالتی (یا افرادی که دارای فرهنگهایی هستند که ابراز بسیاری از احساسات در آنها ممنوع است) می توانند به راحتی ارتباط دلخواه خود را برقرار کنند زیرا مجبور نیستند مسئولیت نقل قولها را بر عهده داشته باشند.
جوانان به شیوه ای متفاوت از بزرگان به مکالمه می پردازند. استفاده از زبان مخفی به آنها امکان می دهد تا دنیای خود را از دنیای بزرگسالان متمایز سازند (Rautiainen 2000). پیام کوتاه یکی دیگر از مفرها در قلمرو تلفن همراه است. با کاربرد پیام کوتاه، این گیرنده است که در مورد پاسخ دادن و زمان آن تصمیم می گیرد. علاوه بر این، به گیرنده فرصت می دهد تا اگر بخواهد پاسخی دقیقتر آماده سازد، بنابراین پاسخها به جای اینکه یک واکنش لحظه ای و غیرقابل پیشبینی به سخنان طرف دیگر مکالمه باشد، بیانگر ایستارهای ثابت و قابل اعتمادتر خواهد بود (Geser, 2003). همانگونه که گسر خاطرنشان می کند، " مداخله جویی و یا فضولی در پیامهای کوتاه بسیار کمتر از مکالمات تلفنی اتفاق می افتد، زیرا که دریافت کننده SMS در پاسخ دادن و نیز تعیین زمان آن مخیر است.
در نتیجه تمایل کمتری برای فرستادن چنان پیامهایی وجود دارد زیرا که دریافت کننده می تواند به آنها توجهی نکند، پاسخ ندهد، و یا رابطه را با یک تماس شفاهی وخیم تر سازد. یک سوال غیر صریح نظیر "چه کارها می کنی؟
" یا "فکر نمی کنی موسیقی روز یکشنبه خوب بود؟" نوع مکالمه را مشخص می سازد و صمیمیت دیگران را می آزماید. در پاسخ طرف مقابل، علایق وی و اهمیت ادامه مکالمه در همان سطح قبلی مشخص می شود.
در قدم بعدی در چرخه مکالمه طرفین تصمیم می گیرند که باب صحبت جدیدی را بگشایند و یا اینکه به مکالمه خاتمه دهند (Ling/ Yttri 1999).
علاوه بر این، بسیار روشن است که می توان SMS را بدون جلب توجه دیگران دریافت کرد. این پوشیدگی در تضاد با مکالمات تلفن همراه است که ممکن است به صورتی کاملا غیر منتظره و در حضور ناخواسته افراد دیگر روی دهد. به همین صورت، می توان به تفاوت آن با انواع دیگر مکاتبه (نظیر نامه) اشاره کرد که به راحتی قابل رد گیری و توقیف توسط رابط ها هستند (Ling/Yttri 1999).
در نتیجه، SMS کارکرد قابل توجهی در تغییر فضای اجتماعی جمع کثیری از افراد داشته است و روابطی را که اغلب بر دیدارهای تصادفی استوار بود به ظرفیتهایی تبدیل کرد که در آینده قابل بهره برداری بودند. همچنین امکان داشت در برخی موارد، با فراهم شدن امکان تماسهای مکرری که نیاز کمتری به تلاشها و گرفتاریهای روانی و فردی داشت، منجر به ایجاد روابطی نزدیکتر گردد (Geser, 2003).
شریک بودن در پرداخت هزینه مبادله یکی دیگر از ویژگی های جالب پیام کوتاه است. بنابراین، پیام کوتاه، امکان یک "مبادله اقتصادی" متوازن را میان شرکایی که (هنوز) وارد یک رابطه غیررسمی اجتماعی نشده اند فراهم می سازد. در مقابل، اغلب تماسهای تلفنی را می توان جزو "مبادله های اجتماعی" محسوب کرد که در روابطی به کار می روند که قبلا ایجاد گردیده است و عدم توازن در پرداخت هزینه مکالمه به خاطر تدوام رابطه متقابل از سوی طرفین پذیرفته شده است (Blau 1964, 88ff.).
در ايران در نزد كاربران تلفن همراه سرويس پيام کوتاه - SMS - که مخابرات آن را از ابتدای سال 1384 برای تمامی سيم کارت های موجود در شبکه فعال کرد محبوب ترين خدمات تلفن همراه بوده است. هزينه پايين و قابليت های يک پيام متنی برای انتقال يک خبر، وضعيت و يا لطيفه از جمله دلايل اين محبوبيت به شمار می روند.
هم اکنون از اين سرويس برای ارسال لطيفه های متعدد از شخصيت های مطرح سياسی به وفور استفاده می شود. پيام های کوتاه بسياری با نگاه طنز آميز اين موضوعات مختلف سياسي و اجتماعي را تحت پوشش قرار مي دهد و در سطح وسيعی برای بسياری از مشترکان ارسال مي شود. هم اکنون در ايران در جمع های محدود، موضوع خواندن جديدترين و جالبترين پيام های کوتاه رسيده به موبايل مشترکان معمول شده و عملا شيوه های استفاده از اين وسيله ارتباطی را حتی به صورت تفريحی نيز گسترش داده است. پيش بينی می شود با گسترش خدمات پيشرفته تر، مانند ارسال عکس و موسيقی، استفاده های سرگرم کننده از اين وسيله بيش از اين گسترش پيدا کند. در نتيجه مي توان گفت جامعه مصرفي در ايران از تلفن همراه به مثابه دستگاه ارتباطي سرگرم كننده نيز سود مي برد.
اقتصاد صنعت تلفن همراه در ایران
قبل از اینکه به اقتصاد تلفن همراه بپردازیم اهمیت دارد تا در باره ویژگی های فرهنگ مصرفی جدید توضیح داده شود. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که رشد و گسترش تلفن همراه مانند هر کالایی در دنیای مصرفی جدید در این فرهنگ معنا پیدا می کند. به عبارت دیگر، کالایی که در بازار رقابت میکند لزوما کالایی برتر نیست بلکه کالایی است که به فرهنگ مصرفی پاسخ داده است.
اسلیتر در کتاب " فرهنگ مصرفی و مدرنیته" این بحث را مطرح می کند که اگر "فرهنگ مصرفی" را بادنيای مدرن برابر بدانيم، دادن تعريفی ساده از آن ممکن نخواهد بود. بر این اساس برخی از مهمترين ويژگيهای آن عبارتند از:
1) فرهنگ مصرفی، فرهنگ مصرف است. معنای اين گفته آن است که در دنيای جديد هسته اعمال اجتماعی و ارزش های فرهنگی، ايده ها، آرزوها، و هويت ها، بيشتر در رابطه با مصرف تعريف شده و جهت می يابند تا توسط ديگر ابعاد اجتماعی مانند کار و شهروندی. بنابراين ديگر از فرهنگ زمينداری، فرهنگ نظامی، و غيره سخن نمی گوييم. از اين رو مردم را بسادگی نمی توان به الگوی خاصي از نيازها و اشياء مربوط دانست.
2) فرهنگ مصرفی، فرهنگ جامعه مبتنی بر روابط بازار است. اين ويژگی به اين معنی است که تعاملات انسانی از طريق بازارها جهت می گيرد که روز به روز در حال گسترش هستند. مصرف مدرن بوسيله روابط بازار حل و فصل می شود و به شکل مصرف کالاهاست. (براي مطالعه بيشتر نك، آبركمبي، 2000، ص 351). در جهان كنوني، بينش «بازار باز» به‌عنوان يك جامعة خوب مطرح شده است كه ادعا مي‌شود ثروت، كالاها و خدمات و آزادي انتخاب را به مصرف‌كنندگان عقلاني عرضه مي‌كند.
3) فرهنگ مصرفی در اصل غير شخصی و عام است. يعنی، فرهنگ مصرفی اغلب با ايده مصرف توده ای شناسايی می شود، زيرا اين امر تعميم مصرف کالا را برای تمام جمعيت ساده می کند. در فرهنگ مصرفی افراد از در ميان عرضه كالاهاي ارتباطي گم می شوند و هرچه بيشتر گم می شوند، بيشتر لذت می برند. (نك، سعيدي، 1384)
4) فرهنگ مصرفی آزادی را با انتخاب و زندگی خصوصی شناسايی می کند. مصرف کننده جديد خودش انتخاب می کند. از اين رو ، می توان گفت، مصرف توده ای و عام حق انتخاب افراد را افزايش می دهد و بهدموكراتيزه شدن فضاهای زندگی می انجامد. ضمن اينکه اين مصرف کننده نيست که به دنبال توليده کننده و اسير دام فريب های اوست؛ برعکس اين توليد کننده است كه بايد در جهت بيان مصرف کننده از طريق در نظر گرفتن حق انتخاب او در ساخت، توزيع، و فروش کالاها باشد. (كوريگان، 1997، فصل 4) بنابراين، پيامد فرهنگ مصرفی، دموكراتيزه شدن ( يا به تعبير اقتصاددانان شكل گيری قيمت در حداقل سطح خود) چه در فرآيند توليد، چه توزيع، و چه مصرف است.
