بخشی از مقاله
بررسی جغرافیاي زیستی مهره داران ایران در جهت جذب اکوتوریست
چکیده
امروزه گردشگري ( توریسم )، به یکی از مهمترین فعالیتهاي اقتصادي در سراسر جهان تبدیل شده است. بی تردید این صنعت در قرن آینده یکی از مهمترین شاخص هاي اقتصادي هر کشوري خواهد بود. این بدان معنی است که در قرن بیست و یکم، صنعت جهان گردي از نظر میزان سرمایه گذاري و اشتغالی که ایجاد خواهد کرد، نقش مؤثري را در تاًمین منافع ملی کشورها و نیز در بخش اقتصاد، فرهنگ و .. خواهد داشت. در بین تمامی گزینههاي گردشگري، گردشگري طبیعت که اکوتوریسم نیز نامیده می شود، پدیدةنسبتاً تازه اي است که فقط بخشی از کل صنعت توریسم را نشان میدهد.
اکوتوریسم به آن دسته از توریسم اطلاق میشود که مبتنی بر مسافرت هدفمند به مناطق طبیعی براي مطالعه، لذت جویی و استفاده معنوي از مناظر، گیاهان و جانوران و هر نوع جنبه فرهنگی معاصر یا گذشته موجود در این مناطق باشد.
در این میان رشد روزافزون گردشگري محیطی و مخاطبان مناظر زیست جغرافیایی در قالب توریست اکولوژیکی ( Ecological Tourist )، خصوصاً علاقمندان به دنیاي جانوران،کاملاً جلب توجه می نماید. با توجه به زمینه هاي بالقوة جغرافیاي طبیعی کشور ایران در این خصوص، لزوم پرداختن به این مقوله در صنعت گردشگري در جهت جذب این دسته از طبیعتگردان بیش از پیش احساس میگردد. در این مقاله سعی خواهد شد با توجه به توانهاي محیطی و ساختارهاي اکوسیستمی کشور ایران و بررسی پراکنش و استقرار جغرافیایی فون مهرهداران، جایگاه و پتانسیلهاي قابل توجه براي گردشگران طبیعت، مورد ارزیابی قرار گیرد و در نهایت با جمع بندي مطالب و مرور بر داشته ها، راهکارهایی در خصوص بهبود وضعیت این بخش درآمد زا از صنعت رو به رشد گردشگري ارائه گردد.
کلمات کلیدي
اکوتوریسم، جغرافیاي زیستی، مهرهداران، اکولوژي، ایران
مقدمه
دانش جغرافیا، توریسم را در چهارچوب کلی جغرافیاي انسانی، اجتماعی و محیطی مورد بررسی قرار میدهد و در این رابطه محیط هاي طبیعی و انسانی و جاذبههاي آن از جمله عواملی محسوب میشوند که مورد ارزیابی قرار گرفته و هر یک به طور نسبی نقش خود را در توسعه و رونق این صنعت ایفاء می نمایند. هر یک از توانها و جاذبه هاي زیستمحیطی که با الگوهاي تفرجی انسان در رابطه هستند به توریسم اشکال متفاوتی می بخشند و موجب تنوع فعالیتهاي فراغتی و چشم اندازهاي گوناگون توریستی میگردند. شرایط اقتصادي و بینش فرهنگی اجتماعی مردم نیز با توجه به تسهیلات، امکانات تاًسیساتو جهانگردي موجود، زمینه هاي لازم را براي گذراندن اوقات فراغت آنها به وجود می آورد، به طوري که هر یک از گروههاي انسانی در جوامع مختلف شیوه هاي متفاوتی از گذراندن اوقات فراغت را چه به صورت انفرادي و گروهی و یا در شکل سازمان یافته برمیگزینند.
گردشگري امروزه با پدیدآوردن تفاهم متقابل میان ملتها به پیشبرد و استواري صلح جهانی نیز کمکهاي شایسته اي میکند. در این بین از آنجا که گردشگري نوین در کشورهایی همچون جمهوري اسلامی ایران، رویکردهاي متناسب با فرهنگ و حساسیتهاي اجتماعی و اخلاقی خودد، رامیطلب نوع جدیدي از گردشگري یعنی اکوتوریسم یا گردشگري طبیعت بر پایه توانمنديهاي جغرافیایی و منابع طبیعی می تواند، علاوه بر افزایش روند توسعه اقتصادي و امر اشتغال در بخشهاي مختلف،تواماً شرایطی را به وجود آورد که افزون بر حفظ بافت فرهنگی و احترام به سنن و رسومات جامعه میزبان، در کنار سایر فعالیتهاي اجتماعی، اقتصادي، از جمله بخش کشاورزي، صنعت و خدمات، امکان رسیدن به رشد ارگانیک براي کشور و جوامع دستاندرکار فراهم آید. یکی از بهترین راهبردها در این زمینه توجه شایسته به مقولهنسبتاً نوین اکوتوریسم یا گردشگري طبیعت است. در این خصوص کشور جمهوري اسلامی ایران، با داشتن منابع طبیعی سرشار، جغرافیاي طبیعی کم نظیر و ذخایر ژنتیک بسیار ارزشمند گیاهی و جانوري از دیرباز مورد توجه محققین و علاقمندان به جاذبههاي طبیعی بوده است. یکی از شاخصههاي قابلتاًمل در این مبحث وجود فون غنی مهره داران در مناطق زیست جغرافیایی است. با توجه به موج فزایندة علاقمندان به دنیاي جانوران در غالب گروههاي اکوتوریست، و جاذبه هاي بی بدیل ایران براي این دسته از گردشگران، برنامه ریزي و مدیریت منسجم در این بخش می تواند افقهاي روشنی را در عرصه رونق اقتصادي منطقهخصوصاً جوامع محلی و نیز پایداري این اکوسیستمهاي منحصر به فرد در راستاي اهداف توسعه پایدار ترسیم نماید.
اکوتوریسم
بطور کلی اکوتوریسم ( ( Eco-tourism بدلیل پیشوند اکو ( ( Eco و واژة توریسم فعالیتی غیر مخرب و سودآور فرض شده 1و در دو دهه اخیر بخصوص در کشورهاي در حال توسعه مورد استقبال قرار گرفته است. بر طبق آمار سازمان جهانی توریسم ( WTO )، توریسم در طبیعت یا به اصطلاح اکوتوریسم، 7 درصد کل درآمد حاصل از سفرهاي برون مرزي2 را تشکیل داده و نرخ رشد سالانه این فعالیت بین 10تا 30 درصد است، در حالی که نرخ رشد سالانه توریسم بطور کلی حدود 4 درصد در سال است. بنابراین با اینکه گردشگري طبیعت در حال حاضر بخش کوچکی از کل توریسم بین المللی را به خود اختصاص داده است، این بخش از صنعت توریسم از نرخ رشد بالایی برخوردار است.
تعاریف اولیه اکوتوریسم عموماً به برجسته نمودن انگیزة درك و استفادة از ویژگیهاي طبیعی استوار میباشند. براي مثال Laarmanو Durst طبق تعریفی از اکوتوریسم، آن را نوعی از گردشگري طبیعت گرا دانسته اند که طی آن گردشگران بخاطر یک یا شماري از ویژگی هاي تاریخ طبیعی به یک مکان جذب میگردند و انگیزههاي این مسافرت می تواند آموزشی، تفرجی، و کسب هیجان باشد.3
به عبارتی میتوان گفت گردشگري مبتنی بر جغرافیاي طبیعی، مسافرت به منظور کسب لذت از نواحی طبیعی دست نخورده و مشاهدة نزدیک حیات وحش گیاهی و جانوري میباشد و در واقع نوعی از گردشگري با پیامد خفیف است که در راستاي پایداري گونهها و زیستگاههاي طبیعی هم به صورت مستقیم از طریق مشارکت در اقدامات و برنامههاي حفاظتی و هم به صورت غیر مستقیم از طریق ایجاد درآمد براي جوامع محلی و در نتیجه ایجاد انگیزه براي آنها در جهت حفاظت از میراثهاي طبیعی صورت میگیرد. در واقع اکوتوریسم یک پدیده ایده ال براي حفاظت از مناطق طبیعی و بکر، بوسیله افزایش در آمد از طریق فعالیتهاي هماهنگ با شرایط محیط زیست است که اثرات مخرب کمی بر روي محیط دارد .(Weaver, 1999) به طور اجمال میتوان تبعات اقتصادي، اجتماعی گردشگري طبیعت را در مناطق طبیعی شامل موارد زیر طبقه بندي کرد :
اکوتوریسم در سطح محلی ایجاد اشتغال میکند. این اشتغالمستقیماً هم مربوط به خود بخش گردشگري و هم مربوط به بخشهاي متنوع حمایت و مدیریت منابع میشود.
ـــ اکوتوریسم صنایع سودآور محلی را توسعه میبخشد و در سطح محلی از طریق احداث هتلها، رستورانها، سیستمهاي حمل و نقل، صنایع دستی و ارمغانهاي محلی و خدمات راهنما به منطقه رونق میدهد.
ـــ اکوتوریسم سبب جذب ارز خارجی میشود و از این طریق نیز به اقتصاد محلی و منطقه کمک میکند.
توریسم طبیعی به اقتصاد محلی تنوع بخشیده و به ویژه در مناطق روستاي که شغل کشاورزي ممکن است کافی یا پراکنده باشد، باعث وسعت تنوع اشتغال شود.
اکوتوریسم سبب بهبود شبکه حمل و نقل، ارتباطات و عوامل زیربنایی شده و به همراه خود به مردم محلی سود میرساند.
از آنجا که مناطق طبیعی توسعه یافته براي اکوتوریسم شاخصهاي بارزي براي هر کشور به شمار میروند، دولتهاي محلی ممکن است مایل باشند منابع دیگري را براي توسعه در اراضی پیرامونی اختصاص دهند.
اکوتوریسم سبب بهرهبرداري سودمند از اراضی میشود که براي کشاورزي به عنوان زمینهاي حاشیه اي به شمار می روند و بدین ترتیب باعث می شوند که گستره هاي بزرگی از اراضی با پوشش طبیعی باقی بمانند.
این فواید بویژه زمانی خود را برجسته تر نشان میدهد که مناطق حفاظت شده اختصاص یافته به گردشگري از نظر سایر استفاده ها نظیر کشاورزي، کمترین فایده مندي را دارا بوده یا هیچ گونه ارزشی نداشته باشند. در واقع این فواید هر چقدر دسترسی به سایر مناطق تفرجگاهی بیشتر کاهش یابد ارزش بیشتري پیدا خواهد کرد. با پیشرفت علوم و پی ریزي دانش اکولوژي و توسعه آن بود که اهمیت و جایگاه ویژة مجموعه حیاتی طبیعت و اثرات آنها بر یکدیگر آشکارتر گردید و در این میان نقش گونه هاي جانوري در زندگی انسانها اهمیت بیشتري پیدا کرد. دنیاي جانوران به حدي زیبا و اعجاب آور است که امروزه، میلیونها نفر در اقصاء نقاط جهان بدون داشتن وسایل و امکانات آنچنانی و تنها به مدد علاقه و پشتکار فراوان به مطالعه رفتار و زندگی این نمادهاي عالم خلقت مشغولند و در این راه، گاه رازهایی را از زندگی سر به مهر جانداران برداشته اند که دانشمندان علوم زیستی سالها به دنبال آن بوده اند. بدلیل اهداف خاص علاقمندان به جانوران و منابع مورد توجه آنها، این گروه از اکوتوریست ها نقش بارزي در حفظ و بازسازي مناطق تهدید شده و آسیب پذیر دارند. درسالهاي اخیر رشد سریع فعالیتهایی از این دست و پتانسیل بالاي آن در تدارك منابع مالی براي جوامع محلی در جهت حفاظت بهتر از منابع، باعث توجه فراوان به این مقوله از دیدگاه زیست شناسی حفاظت شده است.
وضعیت جغرافیاي زیستی و استعدادهاي بالقوة اکوتوریسم در ایران
هر ناحیه یا محیط جغرافیایی همان طور که از آثار انسانی برخوردار است از اثرات محیط طبیعی نیز بهره مند می گردد. پیدایش و تنوع در حیات انسانی، گیاهی و جانوري نتیجه مستقیم عوامل طبیعی مانند آب و هوا، پستی و بلندي، نوع خاك، آبهاي روان، سواحل و نظایر آن می باشد که در تحقیق و بررسیهاي جغرافیایی همه این عوامل یکجا و تواًم در ایجاد و توسعه پدیده هاي حیات در روي زمین اثر میگذارند و یک نظم مشخصی را از جهت انسانی و اقتصادي منطبق با عوامل طبیعی به وجود میآورند. همواره دو قطب انسان و طبیعت باعث تغییرات و دگرگونی هاي دائمی محیطهاي طبیعی و چهره هاي فرهنگی میگردند. فرسایش آبهاي روان، عمل باد، ریزشهاي جوي، فرسایش یخچالی و آلودگی محیط زیست نیز به تدریج چهرة زمین را تغییر داده و سیمايآن تازه اي به میبخشد. از طرف دیگر بعضی عوامل مخرب چون زلزله، آتشفشان، گردبادها به شدت در نواحی جغرافیایی عمل کرده و تغییراتی را در آن به وجود میآورد. انسان نیز با فعالیتهاي مستمر خود مانند ایجاد و توسعه شهرها، احداث شبکه هاي ارتباطی، بریدن درختان و پاکتراشی جنگلها، استفاده بی رویه از سواحل دریاها و چشم اندازهاي طبیعی و صدها مورد دیگر در تغییرات و ناپایداري محیطهاي جغرافیایی نقش بارزي را ایفا مینماید که این تغییرات را میتوان در همه نقاط سطح زمین مشاهده نمود.
سرزمین ایران با بهره گیري از سوابق تاریخی فرهنگی و ویژگیهاي محیطی و جغرافیاي طبیعی خود، توان توریستی قابل توجهی را داراست. آثار تاریخی بازمانده از دورههاي مختلف استقرار انسان در فلات ایران به موازات چشم اندازهاي طبیعی متنوع ساحلی، کوهستانی، بیابانی و کویري در آمیزش و ترکیب هماهنگ با بناهاي تاریخی و میراثهاي فرهنگی و مذهبی، مجموعه اي از انگیزههاي گوناگون را براي دیدار از ایران اسلامی فراهم می سازد. از دیدگاه دانش جغرافیاي زیستی ( Biogeography ) به واقع باید گفت که ایران سرزمین تضادهاست. در حالی که ارتفاع بخش بزرگی از خاك کشور بیش از 1200 متر بالاتر از سطح دریاست، کرانههاي دریاي خزر حدود 26 متر از سطح دریاي آزاد پایین تر است. قله دماوند نیز در قلب ایران با 5678 متر ارتفاع از تمام کوههایی که در غرب سلسله کوههاي هندوکش، واقع در عالم اوراسیا، قرار گرفته اند بلندتر است. اختلافات اقلیمی در ایران بسیار قابل توجه است. میانگین دماي هوا در دي ماه در سواحل دریاي عمان 20 درجه سانتیگراد است، در حالی که همزمان در شمال غربی کشور به 30 درجه زیر صفر میرسد. هنگامی که در جنگلهاي سبز و شاداب جنوب غربی دریاي خزر میزان بارندگی بیش از 2300 میلیمتر است، ممکن است در تپه هاي شنی دشت لوت چند سال پیاپیاصلاً باران نباریده باشد. چنین تنوع فراوان جغرافیایی و اقلیمی، بالطبع اکوسیستمهاي گوناگونی را به وجود می آورد، به نحوي که جنگل انبوه راش در شمال کشور تباین بارزي با درختان حرا و داز در جنوب دارد.
در سرزمین ایران سلسله کوههاي البرز به شکل هلال از غرب به شرق و رشته پهناور زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است. این دو رشته کوه در کوههاي بلند ارمنستان به یکدیگر می پیوندند. سلسله کوههاي البرز با رشتههاي شرقی خود مانند کپت داغ، و سلسله کوههاي زاگرس با دنباله آن یعنی رشته کوههاي بشاگرد، شکل 8 غول آسایی را تشکیل می دهند که روي یک پهلو خوابیده است و منطقه وسیع و مثلث گونه اي را که فلات مرکزي ایران باشد، محصور می سازد. این فلات گسترده مرکزي، به جز در خراسان، سیستان و بلوچستان که رشته هاي ثانوي در نزدیکی مرز شرقی، سد راهش شده اند به طرف افغانستان و پاکستان امتداد یافته است. در داخل فلات ایران رشته کوه هاي دیگري نیز وجود دارند کهغالباً به موازات زاگرس قرار گرفته اند و به صورت زنجیره هاي جدا از هم هستند. در این بین فروبارهاي وسیع دشت کویر، دشت لوت و حوضه هیرمند، به ویژگیهاي فلات ایران می افزایند. ارتفاعات بزرگ یاد شده فلات مرکزي را حوضه آبگیر عمدة کشور کرده است تا آنجا که این فلات قریب 60 درصد مساحت ایران را در برمیگیرد.
کشور ایران همچون پل چهارسوي عظیمی بین چهار منطقه عمده از این بخش گیتی است، که عبارت از سرزمینهاي پیرامون دریاي سیاه، آسیاي مرکزي، شبه قارة هند و عربستان می باشد. ایران در تقاطع انتشار جانوري و گیاهی این مناطق که با یکدیگرکاملاً فرق دارند، قرار گرفته و در فون و فلور گوناگون آنها سهیم شده است. از دید علم زیست جغرافیا1، ایران جزء اقلیم حیاتی پالهآرکتیک ) 2 اروپا، شمال آسیا و آفریقا ) است، ولی چون در مجاورت عالم اریانتال )3 آسیاي جنوب هیمالیا ) و نه چندان دورتر تحتتاًثیر عالم اتیوپین4 یا افروتروپیک) 5 آفریقاي جنوب صحرا ) قرار دارد، در پراکنش فون دو اقلیم حیاتی اخیر نیز سهیم بوده است. در بخش جنوبی پاله آرکتیک، ایران داراي متنوع ترین و پیچیدهترین نوع جغرافیا و اقلیم است و لذا در این مناطق از بیشترین غنا و تنوع زیستی نیز بهره میبرد. در گنجینه طبیعی ایران، 162 گونهده،پستاندار، 502 گونه پرن ه269 گون ماهی، 20 گونه دوزیست، 195 گونه خزنده، و قریب به 10000 گونه گیاهی مشاهده شده است.
جهت مقایسه، به عنوان مثال می توان از کشور الجزایر یاد کرد که با مساحتیتقریباً 40 درصد بیشتر از مساحت ایران، 92 گونه پستاندار، 192 گونه پرنده و حدود 3200 گونه گیاهی دارد. به طور کلی ایران داراي دو منطقه عمدة پراکنشی ویژه است. یکی از این دو منطقه فلات ایران است که از ارتفاعات آناتولی ترکیه و ایران تا افغانستان امتداد دارد. اکثر زیست جغرفیداناناین گونههاي منطقه را ایرانو تورانی6 نام نهاده اند. خود این منطقه را هم می توان به دو بخش تقسیم کرد که شامل بخش ایرانی براي گونه هایی که محدود به مرتفعات ایران است و بخش آرالو کاسپین7 که مربوط به گونههایی است که پراکندگی اصلی آنها در ترکمنستان و سایر کشورهاي آسیاي مرکزي است. منطقه عمدة دوم صحرا سندي8 است و صحاري کم ارتفاع حاشیه جنوبیاز پالهآرکتیک شمال غربی شبه قارة هند تا افریقاي شمالی را در بر میگیرد. وجود اکوسیستم هاي طبیعی متنوع و پوشش گیاهی و جانوري قابلتاًمل در ایران بیشک آنرا به یکی از طبیعی ترینهايکانون جهانگردي و گردشگري
