بخشی از مقاله
چکیده
امروزه، بخشی از ادبیات توسعه پایدار را شهر پایدار به خود اختصاص داده است. و از بحثانگیزترین و غیرقابل انکارترین مباحث، برای جغرافیدانان و تصمیم گیران در جوامع شهری می باشد. در واقع شهر پایدار خود بستری است، برای اهداف پایداری، که رفاه، اعاده حقوق، عدالت اجتماعی و توسعه انسانی را علاوه بر جنبه های کالبدی و فیزیکی شهر، به همراه دارد و رفتارهای انسان را تحت تأثیر، قرار میدهد. همچنین، محیط پیرامون ما شامل محیطهای طبیعی و مصنوعی است، نظام تعادلی حساسی که به آسانی می تواند آسیب ببیند یا تخریب شود.
با تغییر در بخشی از محیط، بخشهای دیگر نیز تغییر میکنند. این تغییرات ممکن است ناآگاهانه صورت گیرند. برای این مشکلات چه باید کرد؟ برخی از مشکلات در شهرها از مصنوعات دست بشر ناشی میشود و چون رفتار انسان موجب آن شده است، محدود کردن یا از بین بردن آن مستلزم تغییر در رفتار انسان است. به هر صورت، یک رابطه عینی، بین انسان و محیط فیزیکی وجود دارد. و از آنجا که بخش مهمی از تاریخ شهر و شهرسازی، متوجه رفتارانسانی می باشد با بررسی و شناخت رفتار انسان، براساس بینش فرهنگی و مردم شناسانه، میتوان به زیربنای تمدن شهری پی برد.
در این بین، مطالعات انجام شده در جنبه های گوناگون شهر و شهرنشینی به حدی است که بدون داشتن نظریه خاص، درک و تحلیل بخش ناچیزی از آن میسر نمیباشد. از همین روی، پژوهش حاضر، با نگرش به ابعاد مختلف شهر پایدار و با تکیه بر دانش جغرافیا و روانشناسی، همچنین جامعه شناسی در حوزه نظری و تئوریکی مرتبط با مقوله مورد نظر، سعی در افزایش آگاهی هایی در این زمینه مینماید.
- 1 مقدمه
هم اکنون، ما با مجموعه ای از آراء عقاید، علم و معرفت بشری روبرو می باشیم که در تعلیم گاه جغرافیایی، ما را به طور اجتناب ناپذیری به سوی کثرت گرایی می کشاند. در این میان، گاهی آزادی و اختیار از ما سلب می شود. زیرا صحنه جغرافیایی بازگشت ناپذیر است. لذا، ناگزیریم با یکی از ایده های جغرافیایی، برخورد کنیم و هر تفکری را که در پیشرفت جامعه ما مفید باشد بپذیریم. - شکویی، - 161 :1383 در این میان، مکتب جغرافیای رفتاری، روی سه محیط پدیداری، زمینه ساز و فردی، تاکید بیشتری دارد. - شکویی، - 162 :1383 و از نظر روش شناختی نیز واکنشی بود که به روش های ذهنی درونکاوی و مفاهیم انتزاعی» احساس، ادارک، دقت، تصویر، اراده و غیره« نشان داده می شد.
- دوچ، - 89 :1385 و معتقد است که فرد در برابر محیط خود واکنش نشان می دهد. - گنجی، - 11 :1391 به عبارتی، تنظیم انسانی ساخت محیط، از طرق مختلف بر رفتار اجتماعی موثر واقع می شود. - برکوویتز، - 564 :1383 درون این مکتب، نقطه نظرهای زیادی وجود دارد. ولی آنچه مسلم است، به مانند دیگر مکاتب برای ارتقاء کیفیت زندگی انسان تلاش می کند و بر سازگاری فرد با محیط تاکید دارد. ساخت پیچیده حدودهم محیط شهری ضرورتاً عوامل متعددی را متأثر می کند. شهر به عنوان یک محیط انسانی همواره محل تلاقی واکنش ها بوده است. بدینسان تمیز شهر و تمدن از یکدیگر مشکل به نظر می رسد. از سوی دیگر، امروزه هر فردی می فهمد که شهرها محل های پردردسری هستند.
از این رو کتابهای زیادی درباره آسیب های اجتماعی زندگی شهرنشینی نگاشته شده است. با این وجود، شهر چنان مکان پیچیده ای است که تحلیل عناصر اقتصادی، سیاسی، صنعتی و ارتباطی آن، ممکن است تحلیل عناصر روانی آنرا تحت الشعاع خود قرار دهد. اما هنوز می توان مانند سوفوکل مدعی شد : "شهر یعنی مردم"، چرا که این پدید منشعب از تجربه و تاثیرات انسانی بوده و لذا دارای عناصر پیچیده روانی نیز خواهد بود. - برکوویتز، - 572 :1383
شهرنشین شدن جمعیت، از ویژگی عصر ما می باشد که افزایش جمعیت شهرها و توسعه شهرهای کوچک و بزرگ را به دنبال داشته است. بزرگترین پیامد آن، در فشار قرار گرفتن ظرفیت زیرساخت های شهری و حتی کاهش آن است. با توسعه شهرها و مطرح شدن اصل توسعه پایدار، توجه به اصل پایداری، هرچه بیشتر مورد سوال قرار می گیرد. چرا که مسایل و مشکلات موجود در شهرها، نشانگر عدم تحقق مشخصه های پایداری در آنها است.
جغرافیای شهری در این وضعیت ابعاد و قلمروهای تازه ای می یابد و به بررسی مسایل مهم شهرهای جهان سوم، عدالت اجتماعی، کیفیت دسترسی مردم شهرها به نیازهای اساسی، حوزه های اجتماعی و غیره، می پردازد و ضمن ارزیابی و تحلیل فضایی و اکولوژیکی از مشخصه های پایداری در مناطق و حوزه های شهری، سعی دارد کمک کند تا محیط زیست شهری مناسبی برای ساکنان شهرها فراهم شود. - موسی کاظمی محمدی، - 96 :89
- 2 بیان مسأله
افزایش جمعیت در گذار از شکار به کشاورزی به لحاظ تاریخی، احتمالا تکوین گروه های ثانوی را تقویت نموده و از سوی دیگر گسترش راه های تجاری و تنوع مشاغل به این روند کمک می نماید. با این حال ماهیت شهر به سادگی از پایگاه اقتصادی آن حاصل نمی شود: شهر اساسا پدیده ای اجتماعی نوظهور است. علامت و نشانه شهر، پیچیدگی هدفمند اجتماعی اش می باشد. شهر نشان دهنده حداکثر ظرفیت بالقوه، برای انسانی ساختن محیط طبیعی و طبیعی ساختن میراث انسانی است؛ شهر به محیط طبیعی، شکل فرهنگی می بخشد و میراث انسانی را در صور جمعی پایدار متبلورمی سازد. - ممفورد، - 25 :1385
شهرها زائیده نیازهای اجتماعی انسان هستند و همین نیازها صور1 و روشهای بازنمایی آنها را مضاعف می سازد. در شهر، نیروها و عوامل مؤثر محلی، که تعارض میان آنها کم اهمیت تر از هماهنگی شان نیست، در می آمیزند. به واسطه تمرکز ابزار تعامل در بازار و در محل گردهم آیی ها، شیوه های متفاوت زندگی متبلور می شوند. - ممفورد، - 23 :1385 به نظر ادموند بیکن، مجموعه تصمیمات مردم ساکن شهر، شکل شهر را تعیین می کند. معنی این نظریه این است که شهر نتیجه تصمیمات متعدد افراد و گروه های مختلف اجتماعی در شهر و در نقاط مختلف است. به عبارت دیگر، شکل شهر نتیجه فرایند تصمیم گیری است که در طول عمر شهر استمرار دارد - کامروا، - 7 :1388 همچنین، انتظارات و توقعات در شهرها بالاتر از سایر نقاط است.
لذا می بایست با دقت و ظرافت بیشتری مورد مطالعه قرار گیرند. - شیخی، - 277 :1384 و از آنجا که یکی از اهداف اصلی شهر، ایجاد مکانهای مطلوب برای زندگی ساکنین آن است. ارتقاء کیفیت زندگی و از همه مهمتر، بهداشت روانی که مکتب رفتارگرایی در تعریف آن به سازگاری فرد با محیط تاکید دارد. از مباحث بسیار مهم مطرح شده برای شهروندان می باشد. چرا که خود بر نسلهای آتی و توسعه اقتصادی و اجتماعی تأثیر بسزایی دارد.
در این میان، بحث از توسعه پایدار، به میان می آید و در پی آن، شهر پایدار، چرا که از نظر بسیاری از صاحب نظران، شهری است برای همه شهروندان، بنابراین، شهری که در آن بهبود در عدالت اجتماعی، تنوع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب، تحقق یابد را می توان به عنوان شهر پایدار، عنوان نمود. شهر پایدار، جانشینی موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن بیستم است و در آن به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، به مسائل اجتماعی و انسانی، نظیر مسکن مناسب و زندگی حداقل نیز توجه می شود. - بحرینی، - 28 :1376 در همین راستا، با توجه به مسئله شهر پایدار و لزوم اهمیت آن، به معرفی معیارهای اصلی و مفاهیم موثر در ایجاد شهر پایدار می پردازیم. در واقع اهداف پژوهش حاضر که ملهم از نظریه رفتارگرایی پیرامون شهر است به جمع بندی نظرات مختلف از دیدگاه جغرافیدانان، روانشناسان و جامعه شناسان، می پردازد.
- 3 پیشینه تحقیق
مروری بر ادبیات تحقیق نشان میدهد که توجه به امر توسعه پایدار، به صورت وسیعی انجام شده و مورد توجه بسیاری از متخصصین و دست اندرکاران شهری بوده است. اما در خصوص شهر پایدار، به دلیل گستردگی ابعاد و مقوله کیفی بودن این موضوع و شاید هم به دلیل جدید بودن در کشور، و عدم یکپارچگی موضوعی توجهی بعضا اندک به آن شده است. بحرینی، در ارتباط با شهر پایدار می گوید، شهری است که دارای آن چنان پایه اقتصادی باشد که نه تنها کمترین اثر نامطلوبی را بر محیط زیست نداشته باشد، بلکه در احیاء و ارتقای کیفیت آن نیز موثر باشد.
به عبارت دیگر شهر پایدار شهری است که ورای راه حل های محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده و آنها را با یک دید وسیع و جامع بنگرد. همچنین، تنوع در آن وجود داشته و مورد حمایت قرارگیرد و تفکیک و جدایی فضای بارزی در گروه های درآمدی و اجتماعی وجود نداشته باشد و کلیه افراد و گروه ها به خدمات و تسهیلات اساسی دسترسی داشته و ساکنان آن دارای موقعیت های برابر باشند. در مقاله شهر پایدار چیست؟
مهمترین راهکارهای مورد توافق اکثریت صاحبنظران برنامه ریزی و مدیریت شهری جهت دستیابی به شهر پایدار را عنوان می دارد که عبارتند از : کاهش اتکا به خودرو - به ویژه خودرو شخصی - در جابه جایی. افزایش و احیای کالبدی در توسعه شهری. حفاظت فشردگی نظام های طبیعی در شهر و منطقه پیرامون آن. کاهش مصرف منابع و تولید آلودگی در شهر و منطقه مربوط به آن. بهبود زیست پذیری اجتماعات شهری. پایندگی و تقویت اقتصاد شهری. اصلاح نظام اداری و حکمرانی شهری. در مقاله خود تحت عنوان »توسعه پایدار شهر و مسکن«، عنوان می دارد شهر پایدار و سالم دارای ویژگی هایی است که اهم آنها عبارت است از تامین شرایط مناسب زندگی برای اهل شهر، فراهم بودن امکان دسترسی به نور و هوای لازم برای کلیه شهروندان، ایجاد امکانات حمل و نقل و دسترسی به خدمات مورد نیاز در زمان مناسب و با قیمت مناسب، حفظ و تقویت هویت ملی، حفظ منافع طبیعی، امنیت انسان، حفظ رابطه انسان و طبیعت و از همه مهمتر، فراهم آوردن امکان رشد و کمال معنوی انسان می باشد.
