بخشی از مقاله
چکیده
امروزه هر جا سخن از تکنولژی به میان می اید انواع ماشین ، کامپیوتر ، ساختمان های بزرگ ، سازه های شهری ،وسایل ارتباطی جمعی ، باغات و پارکها و.... و نقش موثر انها در اقتصاد و فرهنگ و آسایش جامعه ، در ذهن انسان تصویر می شود، طبیعی است که این وسایل همان دستاوردهای تکنولژی است که پاسخگوی نیازهای اساسی برای انسان معاصر است اما چنانچه به مسیر تکنولژی بنگریم کم و بیش به منشاء برخی پدیده ها پی میبریم ، به اینکه هر پدیده ساختمانی و شهری و .... از کدام الگوی طبیعی الهام گرفته شده است و بر اساس کدام ویژگی منحصر به فرد طبیعت ساخته شده است.
باغ نیز به عنوان یکی از ابداعات انسان در راستای اسایش جامعه به عنوان فضایی برای ساخت منظره ای زیبا و دلنشین و طبیعت گراست که به طور مستقیم با طبیعت در ارتباط بوده و انسان با توجه به علاقه شدید و ذاتی که نسبت به طبیعت پیرامون خود داشته با الهام گرفتن از آن باغ هایی را در نزدیکی محل زندگی خود ساخته است. در کشور ما نیز از قرن 7 قبل از میلاد و همزمان با دوران حکومت سلسله های هخامنشی ، اشکانیان ، ساسانی بر ایران مفاهیم باغ بهشت و باغ شهر رابط بین طبیعت و ایرانیان باستان را تعیین می کند
این مفاهیم نماد و سنبل خنکی و حاصلخیزی به شمار می رفتند و منشاء هستی و آفرینش و عامل تسلط بر دنیای بیرونی محسوب می شدند، در چنین نگرشی بقای شهر به وجود باغ بستگی داشت و شهر تا زمانی می توانست دوام بیاورد که در آن باغ وجود داشت و بیجهت نبودهاست که اصفهان در فلات خشک و کم آب ایران از دورترین ازمنه تاریخی تا این زمان با طراوت و سرسبزی و داشتن باغهای گسترده پا برجا مانده است.
مقدمه
عبارت معماری منظر دلالت بر حرفه ای دارد که قصه آن طراحی و ساماندهی منظر است . بنابراین تعریف مفهوم منظر به شناخت دامنه فعالیت این حرفه کمک خواهد کرد. منظر به یک معنا محیط پیرامون است و بر فضای ملموس و رویت پذیر اطلاق می شود اما در معنای دیگر دلالت بر ذهنیتی دارد که انسان به واسطه مواجهه با این فضا کالبدی نقش می بندد در حالتی دیگر می توان منظر را ترکیب این دو یعنی پدیده ای مرکب از ذهنیت و عینیت تعریف کرد.
در تعریف ساده و ابتدایی از معماری منظر می توان گفت که این رشته تلفیقی از علوم مهندسی شهرسازی و مهندسی معماری است که به طراحی و فضا سازی در محیط باز می پردازد. فعالیت کنونی معماری منظر همچنان ضمن اتکا به سنت ها و تجربه های تمدن های کهن در پرداخت محیط و ساماندهی منظر ، از تجربه هایی در حوزه های برنامه ریزی و معماری ، باغبانی ، جغرافیای طبیعی و ....
در توسعه کیفی محیط زندگی انسان و نیز صیانت از منابع طبیعی و ارزش های فرهنگی بهره مند می شوند. با توجه به هدف های کنونی معماری منظر ، بررسی ها بیشتر دیدگاه ها و جنبه هایی را مورد توجه قرار داده که به واسطه نوع سازماندهی و تنظیم روابط مربوط به آن ، آسایش ، سلامت و رفاه انسان با سلامت محیط طبیعی ، اکولژی و اکوسیستم های حیاتی در گرو هم و یکپارچه فرض شده اند
در این مورد نیز تاکید بیشتر بر جنبه هایی است که نقش تعیین کننده بر مفاهیم پایداری دارند و تاثیرشان در شناخت مسائل جزئی وتعدیل کاستی های موجود بسیار زیاد است و در این میان مسئولیت انسان در مقابل محیط زیست ، در قالب دو اصل شکل گرفته است : بهره برداری از منابع طبیعی و حفظ تعادل طبیعی با توجه به قوانین اسلام بهره برداری پایدار از منابع و عناصر طبیعی ، حق و امتیاز تمامی انسان ها است این حق در حد والایی توسط اسلام به عنوان تعهد و الزام مورد تاکید قرار گرفت. قرآن و احادیث نیز بر اهمیت بهره مندی انسان ها اصرار ورزیده اند برای نمونه احیاء اراضی متروک و تبدیل آنها به باغ هاو ... و استفاده شایسته و نیکو از طبیعت صرفه جویی در استفاده از عوامل طبیعی و حفظ نگه داری از منابع طبیعی برای استفاده آیندگان .
در تعاریف کنونی معماری منظر به خصوص به عنوان هنر ایجاد ارتباط میان انسان و طبیعت بیش از هر چیز به خلق و اماده سازی زمینه های درک زیبایی در محیط انسانی و به عبارت دیگر به بخش وسیعی از محیط طبیعی و باز توجه می شود لذا این دانش و حرفه با هنرمندی زمینه ساز طراحی و پردازش زمین و به ویژه نمایش خوانا و پایدار جلوه های بصری فضاهای باز مانند باغ ها و پارک ها است بعلاوه نقش بسیار مهمی را نیز در مدیریت به تعادل رسانید مجموعه عوامل و عناصر طبیعی و منصوع در جوامع زیستی ایفا می کند.
تاریخچه
شاید یکی از اولین اقدامات بشر در عرصه معماری منظر، باغ سازی بوده است، مرحله ای که انسان ابتدا اقدام به ایجاد فضای سبز مصنوع می کند و نهایتا به باغ ها و پارک های امروزی ختم می شود. باغ سازی در کشورهای مختلف سابقه دیرینه ای دارد. هنر باغ سازی با تقدم و تاخر زمانی در تمدن هایی نظیر بابل ، مصر ، ایران ، یونان ، ژاپن و .... وجود داشته است و قدیمی ترین شواهد باغ سازی از 2200 سال قبل از میلاد مسیح به وجود آمده است. 40 سال پیش دکتر استروناخ در کاوش هایی در منطقه پاسارگاد در ایران باغ سلطنتی پاسارگاد را پیدا کرد که نشان داد قدمت باغ سازی در ایران به پیش از 2500 سال پیش برمی گردد و از دیگر نمونه های باغ های اولیه می توان به باغ های معلق بابل از قدیمی ترین باغ های کهن جهان می باشد که 600 سال قبل از میلاد مسیح و همزمان با سلسله پادشاهی پارسی احداث شده است و در تمدن یونان نیز بینن سال های 600 قبل از میلاد مسیح تا دوران مسیحیت خدمات ارزنده ای در معماری منظر به ویژه در سبک باغ سازی به جهان نموده اند . اولین باغ عمومی یا پارک در یونان کهن احداث گردید که این پارک محل تجمع فلاسفه و متفکرین و دانشجویان بوده است.
و در شهر اصفهان نیز باتوجه به نوشته نویسندگان و تاریخ دانان از قرن سوم هجری به بعد و با پایتخت شدن این شهر باغ نیز جزو عناصر اصلی و مهم این شهر شده و تاامروز نیز این باغ ها موجب سرسبزی و زیبایی شهر شده اند و جلوه ویژه ای به زیبایی های بی حد و حساب شهر در کنار و همراه بناهای باشکوه ای که در این شهر چه در داخل باغ ها و به عنوان کوشک ها و چه به عنوان بنای مستقل ولی همراه باغ ها بخشیده است.
باغ ایرانی
از افسانه های کهن چنین بر می آید که خواستگاه آریایی ها سرزمینی سرسبز و پوشیده از جنگل بوده و برکه ها و چشمه سارهای پر آب داشته است . کم کم به دلایل ناشناخته خشکی و ویرانی بر آن چیره شده و چشمه سارها خشکیده است .
آریاییان در جستجو سرزمینی مناسب راهی ایران می شوند و نام خود را بر آن میگذارند ، این قوم از روزگار دور بر آن بوده اند تا مرز بوم تازه را چو خاستگاهشان سرسبز بسازند و با تجربه ای که در زمانی دراز بدست می آورند جوی های بسیاری را از رودهای خروشان جدا کرده و دشت های خشک را به کشتزار و درختزار تبدیل می نمایند و پس از یادگیری کندن به روش کاریز سراسر شهر و پیراون خانه ها را نیز تبدیل به بوستان و باغ کردند .
همانطور که ذکر شد طبق شواهد موجود ایرانیان اولین کسانی بودند که در عرصه معماری منظر پاگذاشتن و اولین باغ های ایرانی را به وجود آورند. طرح باغ های ایرانی ساختمان های آن غالبا آمیزه ای است از سبک معماری و باغ سازی پیش از اسلام و شیوه معماری سده های بعد که ویژگی های کلی معماری ایرانی را داراست و با نام معماری اسلامی شناخته می شود و برخی تاثیراتی که از معماری و باغ سازی کشورهای دیگر پذیرفته است و وقتی از باغ ایرانی سخن به میان می آید معمولا باغ های تاریخی و در قریب به اتفاق موارد باغ ها یا محوطه های باز کاخها و قصرها و مقابر یا تفرجگاههای امرا و سلاطین مدنظر قرار می گیرند.
این در حالی است که اگرچه ذکر این مصادیق ممکن است بی راه نباشد اما بارزترین وجه مشخصه باغ ایرانی که همانا اصول و ارزش های نهفته در آنها و قانون مندی حاکم به آنهاست که فراموش می شوند اما در اصل همینها هستند که می باید مورد استفاده قرار گیرند تا پیشینه باغ سازی ایرانی حفظ و تداوم داشته و به نسل های بعد منتقل گردد.
باغ چهل ستون اصفهان
باغ در معماری ایرانی اسلامی
با گرویدن ایرانیان به دین اسلام این جهان بینی اسلامی از عمق بیشتری برخوردار و باعث ترویج باغ سازی ایرانی در اقصی نقاط عالم اسلامی گردید. باغ در معماری اسلامی تجسم روشن این جهان از بهشت ازلی است، جوی های روان ، کوشک مرکزی، درختان در هم پیچیده و تیره رنگ که هرگز خزان ندارند و همیشه سبز هستند، 0چهار جویی که از حوض میان باغ سرچشمه می گیرند و همه و همه نوعی انسان را یاد بهشتی که خداوند در قرآن از آن یاد کرده است.
در قرآن کریم از باغ به عنوان جنت یاد شده است و در بیان عربی جنت دقیقا به معنای بهشت و باغ است. برخی فرم ها، اشکال، اعداد، عناصر طبیعی، عملکردها، فضاها و مصالحی که در طرح باغ به کارگرفته شده اند در فرهنگ ایرانی و اسلامی واجد معنای معنوی هستند و به عنوان متذکر و یاد آور آموزش دهنده ایفای نقش می کنند. که این باور ها پس از ورود اسلام بر معماری باغ های ما تاثیر گذاشته اند ، بایسته است در اینجا به این نکته اشاره شود که معماری و چگونگی خیابان بندی و درختکاری و گلکاری باغ های ایرانی در دوره اسلامی تاثیر چندانی از اعراب مهاجر به ایران نداشته بلکه همراه با گسترش نفوذ نیروهای اسلامی این هنر ایرانی تا سرزمین های دوردست هم نفوذ یافته و از شبه قاره هند تا سرزمین اسپانیا کشیده شده است و این امر باعث شده تا ما نمونه های زیادی از باغ های ایرانی اسلامی را در نقاط مختتلف دنیا ببینیم.
تاثیر باغ در فضای شهری ایران
شکل گیری شهرهای تاریخی ایران و رشد و توسعه آنها ، باتوجه به موضوع باغ و باغ سازی چه در رابطه ساختاری میان باغ و شهر و چه در استفاده از باغ و عناصر مهم باغ سازی در پیکره شهر صورت پذیرفته است ، در این راستا نه تنها باغها از موقعیت شهری تاثیر پذیرفته اند بلکه شهر و مجموعه های شهری نیز تحت تاثیر باغ یا مجموعه باغها قرار گرفته و حتی گاه استخوان بندی محورهای اصلی شهر را شکل بخشیده اند به نحوی که معماری و شهر سازی ایران همواره جولانگاه حضور باغ به سبک و سیاق خاص خود بوده است و پدید آورنده الگوی بی نظیر پیوند در هم تنیدگی و یگانگی باغ ، معماری و شهر است ، پیوندی که تاثیرات ساختاری و شکلی را از یک سو و جنبه های معنوی ، مفهومی و روانی را از سوی دیگر ، همچنین نیازهای زیست محیطی و حیاتی مردمان و زیستگاه آنان را پدید می آورد.
حضور باغ در شهر ایرانی همواره دارای ابعادی گسترده و وابسته به محیط اقلیم و فرهنگ شکلی باز و بسته را داشته است. مقیاس باغ ایرانی از حیاط کوچکترین خانه ها تا مقیاس شهری - پایتخت هایی چون اصفهان و عهد صوفی جلوه می نماید به طوریکه در این دوره نقش هنر باغ سازی ایران در شهر سازی به ویژه در اصفهان به اوج رسید. طرح و اندازه ی بر اساس چهار باغ ، ایجاد باغ هایی حول محور اصلی شهر ، ایجاد نهرهای شهری و حرکت دادن به آب در شهر و ایجاد خیابان ها و مسیرهای پرسایه از شاخصه های شهر اصفهان و کشور ما یعنی ایران که دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک است و نیاز شدیدی به خنکی و سایه اندازی روی گذرها است و از این رو جایگاه باغ در شهر ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار است.
باغ شاهزاده ماهان کرمان
باغ شهر
سراهای زیبا، قصور، چشمه سارها، جوی های روان، باغ ها و سایه زار بوستانها که نمونه ای از بهشت می باشد همیشه مورد تشویق بوده است و بر این اساس در اکثر شهرهای بزرگ سعی می کردند تا نمونه ای از بهشت را در برابر خود و در فضاهای عمومی شهر داشته باشند و طرح هایی که پیاده می کردند بر اساس عناصر بهشتی و الهام گرفته از آنان بوده است.
مهم ترین عاملی که به چنین شهرهایی روحیه زنده تری می داد آب جاری بود که به صورت بلواری از جویبارها و آبشارها در کنار خیابان های شهر جاری شده و به زیبایی کنار آنها به حرکت درمی آمد و همانطور که ذکر شد در کشور ما که سرزمین گرمسیری است هم از جنبه های شهرسازی زیبایی خاصی به شهر اضافه می کرد و هم از دید روانشناسی به خنکی و مقابله با گرمای تابستان کمک بسزا می نمود.
بررسی کالبدی باغ های ایرانی
باغ ایرانی مانند معماری،شعر،نقاشی،موسیقی وسایر آثار هنری ایران، درچهارچوب سنت و اصول از بدایع و ظرایفی برخوردار است و بر قله کمال وحدت در تنوع و احداث ایستاده است. در باغ ایرانی مانند معماری ایرانی هیچ چیز بی مورد - یا فقط برای زیبایی - وجود ندارد آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه می شود و جلوه ای در کمال و جمال دارد. به همیت دلیل مثلا در باغسازی مناطق گرم و خشک برای مقابله با گرمای شدید و گزنده ، سعی در ایجاد بیشترین سایه در کنار گذرها و ایجاد جوی های روان برای خنکی و استراحت شده است. در بخش گسترده ای از ایران باغ پناهگاه تباسیدگان و مامن به ستوه آمدگان از ناسازگاری و خشونت محیط است. باغ ایرانی در کنار زیبای بی حد و وصف خود ،در واقع سپر سرمای شدید و گرمای طاقت فرسای کویر است و ترکیب لطیف ، منسجم و مقاومتی است. تا ره گذران آن مناطق را هم محو زیبایی خود و هم از گرما طاقت فرسا نجات دهد و جایگاه ویژه و ممتازی را برای خود در میان جامعه ایجاد کند.
معرفی فضاهای کالبدی باغ ها
از فضاهای مختلف باغ های ایرانی می توان به عمارت سر در ، عمارت اندرونی ، فضاهای خدماتی و جنبی و .... میتوان اشاره کرد که به عنوان مثال عمارت سر در ،در بسیاری از باغهای سکونتگاهی ، حکومتی و ... در فضای ورودی ساخته می شد که در بیشتر موارد محل سردر باغ ها بود و عمارت واقع در فضای ورودی تنها در شمار بسیار اندکی از باغ ها که ممکن بود به عمارتی بزرگ تبدیل شود وجود داشت که محل استقرار و سکونت ساکنان اصلی باغ باشد و همچنین در بسیاری از باغ های بزرگ ، متناسب با وسعت نوع و کارکرد باغ و همچنین عده و منزلت اجتماعی استفاده کنندگان از باغ یک یا چند فضای خدماتی مانند اصطبل، انبار، چایخانه، حمام و آب انبار ساخته می شد. اندازه، موقعیت، نحوه ی همجواری نسبت به سایر خصوصیات کالبدی این فضاها از الگوهای ثابت و کاملا معینی پیروی نمی کرد، بلکه در هر مورد از سایر خصوصیات اصلی باغ تاثیر می پذیرفت. در برخی از باغ های بزرگ نیز که از لحاظ کمبود فضایی با مشکل مواجه نبودند فضاهایی را نیز برای کارکنان و خدمه باغ می ساختند که این فضاها هرگز در محور اصلی نبودند و بیشتر در کنار دیوارهای جانبی قرار داشت.
