بخشی از مقاله
چکیده:
در این مقاله نشان داده شده است که علیرغم سابقه ۳۵ ساله سد سازی در ایران ، تجهیزات هیدرومکانیک این سدها تا سال ۹۳۳۱ کلا" متکی به واردات بوده است و از این سال تا سال ۱۷۳۱ نیز موضع سازندگان ایرانی فقط پیمانکار دست دوم و آنهم در حد سازنده - تا سال ۱۵۳۱ - و بعدا" سازنده و نصاب بوده است و از سال ۳۷۳۱ مسئولیت کامل عملیات شامل: “طراحی“ - ”ساخت- ” “نصب و راه اندازی” را بعهده گرفته اند و اثر این تغییر در جایگاه و مسئولیت این بوده است که در دوره ۶ ساله آخر - ۳۷ تا ۹۷ - حدود ۰۰۰۴۴ تن تجهیزات هیدرومکانیک - دریچه – جرثقیل – آبراهه ها و - … طراحی و ساخته و اغلب نصب و راه اندازی شده است حال آنکه سهم سازندگان ایرانی در تمامی ۳۳ ساله قبل از آن - ۹۳ تا ۲۷ - فقط ۰۰۰۴۷ تن آنهم فقط در حد ساخت بوده است و در ادامه مقاله توان کارشناسان ایرانی در عملیات طراحی محصول مورد تاکید قرار گرفته است و نشان داده شده که علیرغم سابقه ناچیز ۶ ساله در طراحی تجهیزات هیدرومکانیک در ایران، مهندسین کشور توانسته اند ابداعات و نوآوریهای ارزنده أی را به منصه ظهور برسانند. در بخش پایانی مقاله اصلی ترین دلیل تحول چشمگیر فوق الذکر مورد تاکید قرار گرفته است و توجه به “ضرورت محور بودن توسعه صنعتی و ارتقا تکنولوﮊی در سطح ملی” در کنار پارامترهایی چون قیمت کمتر، زمان کوتاهتر – کیفیت بهتر و در تعیین اولویتهای پروﮊه های سد سازی بعنوان دلیل فوق عنوان شده است.
در ادامه به اثر بی توجهی به بالا بودن “تقریبهای زمانی” و “قیمتی” در برآوردهای گامهای نخست پیمانکاران ایرانی در اجرای پروﮊه های هیدرومکانیک و اثرات هزینه ای آن و نیز اصرار غیر منطقی بر کاهش قیمتهای اجرا تاکید گردیده و هشدار داده شده است که ادامه بی توجهی و اصرار فوق میتواند توفیق حاصل در این رشته صنعتی را با خطر شکست روبرو سازد و انتخاب راه حل اجرای پروﮊه ها بصورت فاینانس بعنوان عامل تشدید کننده خطر فوق مورد تذکر قرار گرفته است. در انتها با امید به اجرای قولهای مسئولین ذیربط آرزو شده است که خطر فوق برطرف و ظهور خلاقیت و نوآوری مهندسین و کارشناسان ایرانی در این بخش از صنعت ادامه یابد انشاﺀ ا…
تاریخچه تجهیزات هیدرومکانیک سدهای ایران :
بر اساس آنچه در کتاب “نگرشی بر سدهای ایران” منتشره توسط وزارت نیرو کمیته ملی سدهای بزرگ ایران – مهر ماه سال ۲۷۳۱ – تالیف بیژن فرهنگی آمده است از سال ۶۲۳۱ که ساخت اولین سد جدید - سد گلپایگان در ایران آغاز شده تاکنون جمعا" ۹۴ سد در نقاط مختلف کشور احداث شده است که اغلب آنها اینک در حال بهره برداری است و بقیه نیز انشاﺀ ا… تا سال ۰۸۳۱ به بهره برداری خواهد رسید - البته این بجز سدهای چون گتوند، سیمره و … است که اخیرا" آغاز شده اند و در این کتاب نامی از آنها برده نشده است - . از این ۹۴ سد ۱۲ سد فاقد نیروگاه و در ۸۲ سد دیگر مجموعا" ۴/۲۶۹۷ مگاوات نیروگاه آبی نصب شده و یا در حال نصب است، بدیهی است در ساخت این نیروگاهها تجهیزات هیدرومکانیک نیز بکار رفته است - نظیر آشغالگیرها، سایر انواع دریچه بویژه دریچه های ورودی و خروجی، جرثقیلها و آبراهه ها ، شیرها و - …، در ۱۲ سد فاقد نیروگاه نیز تجهیزات هیدرومکانیکی چون دریچه های سرریز و … بکار رفته است . متاسفانه امکان جمع آوری اطلاعاتی پیرامون نوع و حجم تجهیزات هیدرومکانیک بکار رفته در هر یک از سدهای مذکور و دوره تامین آنها فراهم نشد اما اطلاعات دوره احداث سدها بعنوان شاخص تقریبی برای مقایسه دوره ها وجود دارد این اطلاعات نشان میدهد از سدهای مذکور ۴۱ سد در قبل از انقلاب به بهره برداری رسیده اند - دز، شهید عباسپور، درودزن، سفیدرود، ارس، زاینده رود، امیر کبیر، زرینه رود، مهاباد، لتیان، گلپایگان، اکباتان، گرگان “وشمگیر”، چاه نیمه - که دوره آغاز تا پایان احداث آنها بین ۳ تا ۶ سال بوده است. ۶ سد - جیرفت، لار، استقلال - میناب - ، پیشین، قشلاق، “وحدت”، کوهرنگ - قبل از انقلاب آغاز و پس از انقلاب پایان یافته اند که بین ۹ تا ۸۱ سال برای احداث آنها وقت صرف شده است.
بقیه سدها یعنی ۹۲ سد - ساوه، طرق، کارده، چغاخور، کرخه، کارون ۳، مارون، شهید رجائی، بارون، علویان، پانزده خرداد، قیر، جعفر مشهدی، گدارلندر، سیوند، آلاگل، قوری چای، نومل “کوثر”، برنجستانک “زمزم”، صلاح الدین کلا، سنبل رود، الیمالات، خداآفرین، گاویشان، دلواری “جره”، طالقان، تهم، کوار، چم گردلان - پس از انقلاب آغاز و اغلب به بهره برداری و برخی مراحل انتهایی احداث را طی می کنند که با فرض زمانهای پیش بینی شده برای انتهای آنها، دوره احداث ۴ تا ۰۱ سال را شاهد خواهند بود. البته ۶۱ سدی که احداث آنها پس از پایان جنگ تحمیلی آغاز شده اند دوره احداثی بین ۴ تا ۸ سال را پشت سر خواهند گذاشت. از بین ۶۱ سد اخیرالذکر سدهای کرخه، کارون ۳، گدارلندر توسط شرکت توسعه منابع آب و نیرو احداث شده اند که دوره احداث آنها ۶ سال پیش بینی شده است که در مقایسه با ۷ سال دوره احداث سد شهید عباسپور - که از نظر ویژگیها و قدرت نیروگاه با آنها قابل مقایسه است - و قبل از انقلاب احداث شده رقم قابل قبولی است. این حد ناچیز از اطلاعات میتواند زمینه ساز نتیجه گیری های ناقصی از این دست شود:
الف - دوره احداث در شرایط پس از انقلاب - غیر از بحبوبه انقلاب و جنگ - نسبت به قبل از انقلاب ۳/۱ افزایش یافته است.
ب - اثر شرایط غیر عادی در محیط دوره احداث را طولانی تر کرده است - اثر جنگ ۵۲% دوره احداث را افزایش داده و اثر حوادث منجر به پیروزی انقلاب آنرا ۳ برابر کرده است - .
ج - اثر سازماندهی مناسب، دوره احداث سدهای مشابه در بعد از انقلاب را نسبت به قبل از آن کاهش داده است. البته حجم کل تجهیزات هیدرومکانیک که سازندگان ایرانی در این سدها تامین نموده اند و دوره کل زمانی آن و نوع خدمات عرضه شده در دوره های مختلف مشخص است با این توضیح که: سابقه ساخت تجهیزات هیدرومکانیک در ایران نزدیک به ۰۴ سال است، اما تا اواخر دهه شصت، تولیدکنندگان ایرانی این تجهیزات عمدتا" در موضع پیمانکار دست دوم شرکتهای خارجی ایفای نقش می کردند، تا آنکه بحمدا… با حمایت دست اندرکاران محترم وزارت نیرو ابتدا در موضع سازنده اصلی و از سال ۲۷۳۱ در موضع طراحی و سازنده پای در میدان نهادند. با لطف خداوند حاصل این امر، انجام عملیات طراحی و ساخت و نصب تجهیزات هیدرومکانیک سدهائی چون: شهید رجائی، پانزده خرداد، مارون، مسجد سلیمان، کرخه، کارون ۱، کارون ۳ و … توسط شرکتهای ایرانی بوده است.
جدول شماره ۱ - جمعبندی عملکرد دست اندرکاران تجهیزات هیدرومکانیک از ابتدا تا انتهای سال ۸۷ - نشان میدهد که حوزه عملکرد تولید کنندگان ایرانی از سازنده دست دوم به پیمانکار اصلی با مسئولیت کامل عملیات - یعنی طراحی، ساخت، نصب و راه اندازی - گسترش پیدا کرده است و کمیت عملیات نیز بصورت قابل توجهی توسعه یافته است بنحوی که در پنج سال انتهایی که مسئولیت مهم طراحی نیز بر دوش تولید کنندگان ایرانی قرار گرفته است تقریباﹰ در حد ۶ برابر تمامی سالهای قبل از آن - حدود ۵۳ سال - محصول ارائه شده است. این نکته قابل ذکر است که از نظر کیفیت، تجهیزات هیدرومکانیک طراحی، ساخت و نصب شده توسط پیمانکاران ایرانی کارنامه درخشانی را بجای گذاشته است بنحوی که مثلاﹰ به شهادت مدیران ارشد شرکت مهاب قدس میزان نشتی دریچه های سیستم انحراف سد کرخه از حد مجاز بسیار کمتر بوده است. و در مقایسه با تمامی دریچه های طراحی و ساخت شده توسط پیمانکاران خارجی وضعیت مطلوب تری را نشان داده است، همچنین خلاقیت مهندسین و کارشناسان ایرانی در همین دوره کوتاه و سابقه اندک در طراحی و ساخت تجهیزات هیدرومکانیک بنحوی بارز نمایانگر شده است و ابداع این مهندسین در نمونه هائی چون دریچه لولائی سد مسجد سلیمان و یا دریچه سیستم انحراف سد کارون ۳ و دریچه نیلوفری سد حنا، ایران را در موضع کشورهای صاحب PATENT در صنعت تجهیزات هیدرومکانیک قرار داده است. توضیح اینکه : دریچه لولائی سد مسجد سلیمان که در نوع خود بزرگترین در دنیا میباشد دارای ویژگیهای ذیل میباشد.
با توجه به شرائط ویژه نیروگاه مسجد سلیمان به لحاظ فشردگی آن این نوع دریچه در پایاب خروجی نیروگاه تعبیه و تنها دریچه ای است که بصورت دو طرف آببند با دقت بسیار زیاد طراحی گردیده است - همانند یک شیر دو طرفه - در زمانی که توربینها در حال فعالیت میباشند دریچه در حالت باز و در سقف پوشش فلزی آببندی و هوابندی شده و سیستم واکیوم آن فضای ما بین را دچار خلاﺀ میسازد تا هم از نشت آب به داخل نیروگاه جلوگیری نماید و هم از لرزش دریچه جلوگیری کند. و در زمانی که نیروگاه نیاز به تعمیرات داشته باشد این دریچه در حالت بسته از ورود آب به نیروگاه جلوگیری بعمل میآورد. درخصوص طراحی این دریچه مقاله ای در مجله Water Power در February 2000 به چاﭖ رسیده که مشخصات و شرائط طراحی آن بصورت کامل ارائه گردیده که نظر علاقه مندان را جهت کسب اطلاعات بیشتر به آن معطوف میدارد. درمرحله ساخت این دریچه نیز با توجه به ابعاد 8 m × 6m و وزن چهل تنی آن شرایط خاصی پیش رو بود فلذا برای آب بندی سطوح بجای آنکه از متد ماشین کاری سطح استیل آببندی روی دریچه با دستگاههای بزرگ استفاده شود از روش جوشکاری متکی بر کنترلهای محاسباتی استفاده شده است. در مرحله نصب این دریچه با توجه به تلرانسهای بسیار بسته و فاصله ناچیز دریچه ها پوشش فلزی - حداکثر ۵۱ میلی متر - اعمال دقت بسیار بالا ضرورت داشته است.
در دریچه سیستم انحراف سد کارون ۳ نیز بر حسب نظر اولیه مشاور - شرکت مهاب قدس و همکار خارجی وی یعنی شرکت ایکرز کانادا - مقرر بود دریچه براساس “هد” نهائی یعنی ۵۰۱ متر طراحی گردد. کارشناسان شرکت سدید تدبیر - شرکت مهندسی گروه صنعتی سدید که مسئولیت طراحی تجهیزات هیدرومکانیک را بعهده داشته است - در همین قالب به طراحی دریچه پرداختند که نتیجه آن ابعاد بسیار بزرگ قطعات مدفون، چرخها و ضخامت دریچه بود که علاوه بر بالابردن قیمت تمام شده به دلیل نیاز به بیرینگ های استثنائی از نظر ابعاد، محتاج آن بود که سفارش مخصوص گردد و این به مفهوم پذیرفتن زمانی حدود ۵ ماه افزونتر از پیِش بینی ها بود که با توجه به افزوده شدن عین این زمان به کل پروﮊه کارشناسان مذکور را به تامل واداشت و نتیجه این تامل پی بردن به این نکته بود که دریچه در تمامی طول کارکرد خود “هد” ۵۳ متر را باید تحمل کند و فقط پس از غرقاب شدن کامل دریچه ناشی از پرشدن حوضچه سد که دیگر عملیاتی بودن دریچه منتفی میشود هد ۵۰۱ را تحمل خواهد کرد.
