بخشی از مقاله
چکیده:
از بین خطرات طبیعی که زندگی انسانها را تهدید میکند، سیل یکی از مهمترین و مخربترین آنها محسوب میشود . ویژگیها و پیش بینیهای وقوع این پدیده در کشور ما شناخته شده است. متأسفانه تعداد و حجم سیلابهای اتفاق افتاده در ایران، روند افزایشی داشته است. در این پژوهش بهمنظور بررسی سیل حوضه رودخانه قمصر در تاریخ 86/4/6 با استفاده از گوگل ارث منطقه مورد نظر و حوضه رودخانه آن شناسایی و با استفاده از آمار بارش ایستگاه قمصر و ایستگاه بن رود بین سالهای 83 تا 95 ، خشکسالی های اخیر و دلایل تشدید سیل و روند آن در ایران بررسی شد .
هدف از این پژوهش بررسی سیل قمصر و دلایل تشدید آن در منطقه و راههای جلوگیری از بروز آن است . نتایج نشان داد خشکسالی هایی دهههای اخیر به علت کاهش بارش و برداشت بیرویهی آبهای زیرزمینی و در نتیجه خشک شدن چاهها و قناتها از یک طرف و از بین بردن و تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی و دخل و تصرفهای غیرمجاز و احداث خانههای مسکونی در بستر و حریم رودخانه از طرف دیگر در وقوع سیل و افزایش خسارتها تأثیر زیادی داشته است.
مقدمه:
رخدادهای طبیعی چون سیل از مشکلات بشر از گذشته و حال میباشد و همواره مورد توجه هیدرولوژیستها بوده است
.یکی از ضروریات این پدیده ، شناخت تناوب و بزرگی وقایع و پیش آگاهی عمومی میباشد . روابط بین عوامل مؤثر در وقوع این پدیده از نوع غیرخطی بوده و تحلیل آنها پیچیده میباشد . بدون شک سیلاب بهعنوان یک بلای طبیعی شناخته شده است ، ولی در عمل سیلاب هم از نظر تلفات جانی و هم از نظر خسارات مالی ، مهیبترین بلای طبیعی در جهان محسوب میشود.
مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیل و طوفان بیشترین تلفات و خسارات را به جوامع بشری وارد آوردهاند، به گونهای که تنها در یک دهه میزان خسارات ناشی از سیل و طوفان بالغ بر 21 میلیارد دلار در مقابل 18 میلیارد دلار خسارات ناشی از زلزله بوده است.
این امر در کشور ما نیز صادق است و در اغلب سالهای گذشته حدود % 70 اعتبارات سالانه طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی و ستاد حوادث غیرمترقبه صرف جبران خسارات ناشی از سیل شده است . ضمن اینکه باید توجه داشت به دلیل بهبود روشهای ساخت و ساز و رعایت ضوابط و مقررات، ایمنی سازهها و تأسیسات در مقابل خطراتی چون زلزله افزایش مییابد ولی متأسفانه روند طبیعی توسعه در کشورهایی نظیر ایران باعث تخریب محیط زیست و منابع طبیعی شده و خسارات سیل مرتباً افزایش مییابد. رشد 250 درصدی خسارات ناشی از سیل کشور در پنج دهه گذشته مؤید این مدعاست.
روند رو به افزایش سیل در سالهای اخیر حاکی از آن است که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سیلابهای ادواری و مخرب قرار داشته و ابعاد خسارات و تلفات جانی و مالی سیل افزایش یافته است. با توجه به اینکه برای جلوگیری از بروز اینگونه پدیدههای زیانبار در حال حاضر نمیتوان در عوامل و عناصر جوی تغییری ایجاد نمود. بنابراین هر گونه راه حل اصولی و چاره ساز را باید در روی زمین اختصاصاًو در حوضههای آبخیز جستجو کرد. از این نظر ارائه یک روش مناسب برای شناسایی مناطق با پتانسیل بالاتر در تولید سیل حوضههای آبخیز ضروری است. در مدیریت آبخیزداری حوزهها، تعیین شدن سیل خیزی حوزههای آنها و مقایسههایی که از این بابت در تعیین اولویت بندیها و سیاست گذاریهایی که لازم است انجام گیرد از اهمیت بالایی برخوردار است
معرفی منطقه مورد مطالعه:
قمصر سکونتگاهی است که به لحاظ موقعیت هندسی ،َ51 0 26طول شرقی و َ33 0 45 عرض شمالی واقع شده است. این شهر با ارتفاع متوسط 1900 متر از سطح دریا هم چون کمربندی سبز با بازوهای متعدد در امتداد درههای کم شیب کوههای بخش مرکزی ایران ، تنیده شده است. قمصر از نظر حدود جغرافیایی در محدوده سیاسی – اداری استان اصفهان بوده، و به لحاظ تقسیمات استانی ، زیر مجموعه شهرستان کاشان است .
قمصر بهعنوان نقطهی شهری و مرکزی بخش قمصر در دامنههای کوهستانی جنوب شهر کاشان است . بخش قمصر با 25 آبادی دارای سکنه ، شامل دو شهر است به نامهای قمصر و جوشقان کامو و دهستانهای قهرود و مسلم آباد و حسین آباد ، قزاآن و الزگ و کلوخ میباشد . قمصر در فاصله 30 کیلومتری کاشان و در فاصله 160 کیلومتری از شهر اصفهان – از مسیر جاده قهرود – قرار دارد و 180 کیلومتری اصفهان از طریق اتوبان تهران-کاشان- اصفهان قرار دارد که با عنایت به همت و حمیت خیر بزرگوار جناب آقای منوچهری در ایجاد بزرگراه قمصر کاشان ، مسافران و گردشگران به سهولت و امنیت میتوانند به این ملی شهر سفر کنند.
شکل-1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
پیشینه تحقیق:
یمانی، عنایتی - 1384 - ، ارتباط ویژگیهای ژئومرفولوژیک حوضهها و قابلیت سیل خیزی - جزیه و تحلیل دادههای سیل از طریق مقایسه ژئومرفولوژیک حوضههای فشند و بهجت آباد - را مورد بررسی قرار دادهاند. نتایج به دست آمده نشان میدهد که حوضه آبخیز بهجت آباد از نظر ژئومرفولوژی نسبت به حوضه آبخیز فشند مراحل تکاملی بیشتری را طی نموده است. همچنین حوضه فشند از نظر ویژگیهای مرفومتریک به شکل دایره نزدیکتر میباشد و بدیهی است این حوضه از قابلیت سیل خیزی بیشتری نیز برخوردار است؛ در صورتی که حوضههای کشیدهای مانند حوضه بهجت آباد با نسبت انشعابات متراکمتر از زمان تأخیر بالاتری برخوردار بوده و ضریب سیل خیزی کمتری دارد.
روغنی و همکاران - - 1383 در مقاله تحت عنوان - - معرفی روشی در مکان یابی سطح مؤثر بر دبی اوج سیلاب بهمنظور کاهش خطرات سیل در حوضههای آبخیز کشور - - نتیجه میگیرند که از خروجی بهطرف بالادست و بخشهای میانی حوزه، همراه با افزایش وسعت سطوح هم پیمایش، تأثیر زیر حوزهها در دبی اوج سیلاب افزایش نشان میدهد .
لذا با تمرکز عملیات آبخیزداری و کنترل سیلاب بر اساس اولویتها و مناطق تعیین شده، ضمن دسترسی به اهداف تحقیق، کاهش قابل توجهی در هزینههای اجرائی طرح پیش بینی میگردد. کاهانی و همکاران - - 1393 ، مدیریت بحران سیل شهری را مورد مطالعه قرار دادند .
کاکاوند ، 1385 ، بررسی رابطه بارش با هیدروگراف سیل به روش آماری و سینوپتیکی - مطالعه موردی حوضه رودخانه جاجرود - مورد بررسی قرار داد . نتیجه اینکه در زیر حوضههای کوچک و متوسط متغیرهای ارتفاع و ضریب گردواری تأثیرگذار بوده در حالی که ویژگیهای محیط ، طول رودخانه اصلی ، فاکتور شکل در زیر حوضههای بزرگ نقش مهمتری داشتهاند.
مختاری - - 1389 ، به بررسی راهکارهای کنترل سیلاب پرداخته است . نتایج نشان داد در گام اول مقابله پیشگیری و پیش آگاهی نقش برجستهای در این مهم دارد و در بسیاری مواقع میتوان با اقدامات پیشگیرانه و پیش آگاهی از صدمات و خسارات جلوگیری نمود.
فتوحی ، کیانی - - 1393 ، ریز پهنه بندی ریسک سیلاب شهری با استفاده از مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی - مطالعه موردی : شهر نهاوند - را مورد مطالعه قرار داند . نتایج حاصل از خروجی دهد مدل نشان میدهد که از وسعت 861 هکتاری شهر نهاوند 40/2 درصد از محدوده دارای وضعیت با ریسک کم تا بسیار کم ، 31/5 درصد دارای وضعیت با ریسک متوسط ، 28/1 درصد از محدوده مورد مطالعه نیز در شرایط با ریسک بالا تا بسیار بالا قرار دارد .
گندمکار - - 1391 ، به بررسی مدیریت بحران وقوع سیل در شهر اصفهان با استفاده از سامانههای جوی پرداخته است .
نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که عامل اصلی بروز بارشهای شدید و سیل زا در شهر اصفهان، ورود سامانه کم فشار سودانی از جنوب غرب کشور به این منطقه است که البته اگر شرایط صعود محلی مانند گرمای زمین هم فراهم باشد، شدیدترین بارشها در شهر اصفهان رخ میدهد و در واقع بروز بارشهای شدید در شهر اصفهان منشأ سودانی دارد و اگر با ورود سیستمهای مدیترانهای همراه باشند، بارشهای شدیدتری رخ میدهد .
اکبری و همکاران - - 2017 ، در بررسی نقشه سامانه بندالی در رخداد بارش ژانویه 2008 جنوب شرق ایران نشان دادند که در زمان بارش کم فشار سودانی در سطح زمین و سامانه بندالی در تراز میانی جو با راستای شمالی به جنوب موجب دینامیکی شدن کم فشار و رخداد بارش سیل آسا در منطقه شده است .
جیمز اولچ و ژی جیا - 2015 - ، با استفاده از مدل HMS-HEC به پیش بینی سیل در دو حوضه کوهستانی کنار هم در جنوب چین پرداختند. آنها برای این کار 16 رویداد سیل با طول دوره هفت ساله انتخاب کرده و از روش هیدروگراف واحد SCS در تبدیل بارش به رواناب سطحی و برای روند یابی از روش ماسکینگام و از روش آزمون و خطا برای کالیبره کردن مدل استفاده کردند.
بررسی و مشاهده خروجی مدل نشان داد که همبستگی خوبی بین سیل واقعی و شبیه سازی شده وجود دارد و هر دو هیدروگراف به هم شبیه هستند؛ آنها به این نتیجه رسیدند که مدل HMS-HEC مدلی مناسب برای حوضه مورد مطالعه است. پاپاس و همکاران - - 2010 ، با بهکارگیری نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS و نرم افزار HMS-HECیک مدل بارش رواناب ارائه نمودند و نتایج آنها حاکی از قابلیت این روش در شبیه سازی هیدروگراف سیلاب یک حوضه آبخیز است .
جانس - 2000 - 1 ، ضمن بررسی عواملی که منجر به تولید سیل میشود، فعالیتهای انسانی را در درون حوزه روی بزرگی و تعداد وقوع سیلابهای تأثیرگذار دانسته است این موضوع اهمیت مکان یابی مناطق مناسب جهت توسعه شهرسازی و سایر فعالیتهای درون حوزهای را مورد توجه قرار میدهد.
