بخشی از مقاله
.1 مقدمه
روند رو به افزایش سیل در سالهای اخیر حاکی از آن است که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سیالبهای ادواری و مخرب قرار دارند و ابعاد خسارات و تلفات جانی و مالی سیل افزایش یافته است. چنانچه ابعاد و گستردگی پیامدهای وقوعسیل - مستقیم و غیرمستقیم - از لحاظ اقتصادی مورد ارزیابی قرار گیرد آنگاه پرداختن به مسائلی چون سیل در اولویت قرار میگیرد. بنابراین برای پیشگیری و مهار سیالب باید در درجه اول مناطقی که پتانسیل باالیی در تولید سیل دارند تعیین و سپس عوامل تولید و ایجاد سیل شناسایی شوند. در بروز و یا تشدید سیالب عوامل متعددی دخالت دارند. بارنگی های با شدت زیاد و مدت کم، عدم توانایی زمین برای جذب آب حاصل از بارانهای با دوره بازگشت بلندمدت، تغییرات ناگهانی درجه حرارت و گرم شدن هوا، ذوب سریع برف و وقوع یالب های بهاره و دخالت نابجای انسان در طبیعت از مهمترین عوامل پیدایش سیالب ها محسوب می شوند.
عالوه بر عوامل فوق، کم شدن پوشش گیاهی، نوع خاک - ساختمان و بافت خاک - ، شیب زمین و شدت و مدت بارندگی در حوضه ابریز هم در بوجود آمدن سیل موثر می باشند .] 1[ با توجه به اینکه برای جلوگیری از بروز اینگونه پدیدههای زیانبار در حال حاضر نمیتوان در عوامل و عناصر جوی تغییری ایجاد نمود. بنابراین هرگونه راهحل اصولی و چاره ساز را باید در روی زمینو اختصاصاً در حوضههای آبخیز جستجو کرد .] 2[ در این ارتباط اولین اقدامی که برای کاهش خطر سیل مطرح میشود مهار سیل در سر منشاء آن یعنی زیرحوضههای آبخیز است.مسلماً برای انجام اینکار نیاز به شناسایی مناطق سیل خیز در داخل حوضه میباشد،
زیرا به دلیل وسعت زیاد و گستردگی حوضههای آبخیز انجام عملیات اجرایی و اصالحی در سراسر حوضه امکان پذیر نبوده و حتی در صورت عدم بررسی دقیق میتواند امکان تشدید دبی اوج را با تغییر همزمانی دبی های اوج زیر حوضهها سبب گردد. لذا باید بطریقی مناطقی که پتانسیل باالیی در تولید سیل دارند شناسایی شوند، تا امکان عملیات اجرایی و اصالحی در سطوح کوچکتر و خطرساز فراهم شود. با توجه به کمبود ایستگاه های آب سنجی در سطح زیرحوضهها و کم بودن آمار و اطالعات ثبت شده از سیل در حوضههای آبخیز کشور، به طور عملی نمی توان شدت سیلخیزی زیرحوضهها را به تنهایی از تجزیه و تحلیل داده های موجود استنتاج نمود. بنابراین نقش مدلهای ریاضی هیدرولوژیک در تعیین سیلخیزی حوضهها، بسیار بارز است .
در مطالعات معمول در ایران برای بررسی سیلخیزی زیرحوضهها، نه تنها تعریف مشخص و کمی از سیلخیزی ارایه نشده است، بلکه کل آبخیز به صورت یکپارچه در نظر گرفته شده و به اثرات روندیابی سیل در رودخانه و موقعیت مکانی زیرحوضهها توجهی نشده است. اما در این خصوص، ثقفیان و همکارش ] 3[ و چیداز و همکاران ] 4[ هرکدام در مطالعه ای به تعیین مناطق مولد سیل و اولویتبندی زیرحوضهها از نظر سیلخیزی در مناطق مورد مطالعه پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سهم زیرحوضهها در پتانسیل سیلخیزی کل حوضه، تنها تحت تاثیر مساحت آن ها نیست و عواملی چون موقعیت مکانی زیرحوضهها و روندیابی سیل در رودخانه اصلی نیز در رژیم سیالبی حوضه تاثیر مهمی دارند فلودی و همکاران به منظور شناسایی مناطق حساس به سیلهای شدید در منطقه ای در غرب مصر از مدل HEC-HMS به منظور شبیهسازی سیالب استفاده کردند که منجر به شناسایی دو منطقه حساس گردید.
همچنین حسن زاده و همکارش ]5 [ با استفاده از مدل HEC-HMS در حوضه آبخیز سد گلستان مبادرت به تعیین سیلخیزی زیرحوضهها پرداختند. هدف از این پژوهش، تلفیق سامانه اطالعات جغرافیایی و مدل هیدرولوژیک HEC-HMS در تعیین میزان مشارکت زیرحوضهها در سیل خروجی کل حوضه آبخیز زندان و شناسایی و اولویتبندی زیرحوضهها از نظر پتانسیل سیلخیزی می باشد. دستیابی به این هدف میتواند الگوی روشن و مبنای محکمی برای اولویتبندی مکانی - زمانی پروژه های کنترل سیل و تعیین تاثیر کمی آنها بر رژیم سیلخیزی حوضه باشد و از تاثیر منفی احتمالی ناشی از اجرای عملیات مهار سیل در مناطق غیر ضروری پیشگیری به عمل آید.
.2 مواد و روش ها: منطقه مورد مطالعه
حوضه آبخیز رودخانه زندان با وسعت حدود 1547 کیلومتر مربع در شمال شرق بندرعباس قرار داشته و از نظر تقسیمات کشوری در شهرستان بندرعباس واقع شده است. بزرگترین طول حوضه در امتداد شمال به جنوب و بزرگترین عرض آن درامتداد شرق به غرب است. تصویر نقشه موقعیت مکانی محدوده مورد مطالعه درکشور و استان هرمزگان در شکل شماره - 1 - نشان داده شده است.
