بخشی از مقاله
چکیده
یکی از راه حلهای اصولی برای پیشگیری و مهار سیل، شناسایی مناطق خطرساز و سیلخیز در داخل حوزه آبخیز استو اصولاً مهار و پیشگیری از سیل باید ابتدا در سر منشأ آن یعنی زیرحوزههای آبخیز مورد توجه قرار گیرد. از این نظر حوزه آبخیز رودخانه جاماش به علت وقوع سیل های ویرانگر در آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این مطالعه مدل حوزه آبخیز با استفاده از نرم افزار HEC-GeoHMS تهیه و شبیه سازی هیدرولوژیک حوزه توسط مدل HEC-HMS انجام شد.
جهت واسنجی پارامتر شماره منحنی و اعتباریابی مدل، از آمار 4 رگبار مشاهده ای و سیل همزمان آنها استفاده شده است. نتایج نشان دادند که این مدل در خصوص پیش بینی دبی اوج و زمان مربوط به آن در خروجی حوزه می تواند نتایج قابل قبولی را ارائه نماید.
در این تحقیق، با استفاده از روش حذف متوالی زیر حوزه ها برای دو واقعه بارندگی به عنوان نمونه، نقش کلیه زیرحوزه ها در هیدروگراف سیل خروجی تعیین و بر اساس آن اولویت بندی انجام گرفت. نتایج نشان می دهد میزان مشارکت زیر حوزه ها در سیل خروجی با مساحت آنها رابطه مستقیم ندارد و لزوماً زیرحوزه ای که مساحت بزرگتر و یا دبی اوج بیشتری داشته باشد، در سیل خروجی کل حوزه تاثیر بیشتری ندارد بلکه اثر متقابل عوامل موثر مانند موقعیت مکانی زیرحوزه ها و نقش روندیابی در رودخانه اصلی و نقش شاخص های مورفومتری کانال رود نیز می تواند نقش مهمی داشته باشد
چکیده
یکی از راهحلهای اصولی برای پیشگیری و مهار سیل، شناسایی مناطق خطرساز و سیلخیز در داخل حوزه آبخیز استو اصولاً مهار و پیشگیری از سیل باید ابتدا در سر منشأ آن یعنی زیرحوزههای آبخیز مورد توجه قرار گیرد. از این نظر حوزه آبخیز رودخانه جاماش به علت وقوع سیل های ویرانگر در آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این مطالعه مدل حوزه آبخیز با استفاده از نرم افزار HEC-GeoHMS تهیه و شبیه سازی هیدرولوژیک حوزه توسط مدل HEC-HMS انجام شد. جهت واسنجی پارامتر شماره منحنی و اعتباریابی مدل، از آمار 4 رگبار مشاهده ای و سیل همزمان آنها استفاده شده است.
نتایج نشان دادند که این مدل در خصوص پیش بینی دبی اوج و زمان مربوط به آن در خروجی حوزه می تواند نتایج قابل قبولی را ارائه نماید. در این تحقیق، با استفاده از روش حذف متوالی زیر حوزه ها برای دو واقعه بارندگی به عنوان نمونه، نقش کلیه زیرحوزه ها در هیدروگراف سیل خروجی تعیین و بر اساس آن اولویت بندی انجام گرفت. نتایج نشان می دهد میزان مشارکت زیر حوزه ها در سیل خروجی با مساحت آنها رابطه مستقیم ندارد و لزوماً زیرحوزه ای که مساحت بزرگتر و یا دبی اوج بیشتری داشته باشد، در سیل خروجی کل حوزه تاثیر بیشتری ندارد بلکه اثر متقابل عوامل موثر مانند موقعیت مکانی زیرحوزه ها و نقش روندیابی در رودخانه اصلی و نقش شاخص های مورفومتری کانال رود نیز می تواند نقش مهمی داشته باشد
.1 مقدمه
روند رو به افزایش سیل در سالهای اخیر حاکی از آن است که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سیلابهای ادواری و مخرب قرار دارند و ابعاد خسارات و تلفات جانی و مالی سیل افزایش یافته است. چنانچه ابعاد و گستردگی پیامدهای وقوع سیل - مستقیم و غیرمستقیم - از لحاظ اقتصادی مورد ارزیابی قرار گیرد آنگاه پرداختن به مسائلی چون سیل در اولویت قرار می گیرد. بنابراین برای پیشگیری و مهار سیلاب باید در درجه اول مناطقی که پتانسیل بالایی در تولید سیل دارند تعیین و سپس عوامل تولید و ایجاد سیل شناسایی شوند. در بروز و یا تشدید سیلاب عوامل متعددی دخالت دارند
این عوامل را می توان در حوزه آبخیز و رودخانه مورد بررسی قرارداد. از مهمترین عوامل حوزه ای می توان به کاربری اراضی، وضعیت زمین شناسی ، پوشش گیاهی ، مساحت، شیب و شبکه زهکشی اشاره نمود. در مدیریت سیل برخی از این عوامل قابل کنترل هستند که در طرحهای کنترل سیل بیشتر باید آنها را مد نظر قرار داد. با توجه به اینکه برای جلوگیری از بروز اینگونه پدیده های زیانبار در حال حاضر نمیتوان در عوامل و عناصر جوی تغییری ایجاد نمود. بنابراین هرگونه راهحل اصولی و چاره ساز را باید در روی زمینو اختصاصاً در حوزه های آبخیز جستجو کرد
در این ارتباط اولین اقدامی که برای کاهش خطر سیل مطرح میشود مهار سیل در سر منشاء آن یعنی زیرحوزههای آبخیز است.مسلماً برای انجام اینکار نیاز به شناسایی مناطق سیل خیز در داخل حوزه می باشد، زیرا به دلیل وسعت زیاد و گستردگی حوزههای آبخیز انجام عملیات اجرایی و اصلاحی در سراسر حوزه امکان پذیر نبوده و حتی در صورت عدم بررسی دقیق می تواند امکان تشدید دبی اوج را با تغییر همزمانی دبی های اوج زیر حوزه ها سبب گردد. لذا باید بطریقی مناطقی که پتانسیل بالایی در تولید سیل دارند شناسایی شوند، تا امکان عملیات اجرایی و اصلاحی در سطوح کوچکتر و خطر ساز فراهم شود.
با توجه به کمبود ایستگاه های آب سنجی در سطح زیرحوزه ها و کم بودن آمار و اطلاعات ثبت شده از سیل در حوزه های آبخیز کشور، به طور عملی نمی توان شدت سیلخیزی زیرحوزه ها را به تنهایی از تجزیه و تحلیل داده های موجود استنتاج نمود. بنابراین نقش مدلهای ریاضی هیدرولوژیک در تعیین سیل خیزی حوزه ها، بسیار بارز است . در مطالعات معمول در ایران برای بررسی سیل خیزی زیرحوزه ها، نه تنها تعریف مشخص و کمی از سیل خیزی ارایه نشده است، بلکه کل آبخیز به صورت یکپارچه در نظر گرفته شده و به اثرات روندیابی سیل در رودخانه و موقعیت مکانی زیرحوزه ها توجهی نشده است.
اما در این خصوص، ثقفیان و همکارش و چیداز و همکاران هرکدام در مطالعه ای به تعیین مناطق مولد سیل و اولویت بندی زیرحوزه ها از نظر سیلخیزی در مناطق مورد مطالعه پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سهم زیرحوزه ها در پتانسیل سیلخیزی کل حوزه، تنها تحت تاثیر مساحت آن ها نیست و عواملی چون موقعیت مکانی زیرحوزه ها و روندیابی سیل در رودخانه اصلی نیز در رژیم سیلابی حوزه تاثیر مهمی دارند Foody .و همکاران به منظور شناسایی مناطق حساس به سیل های شدید در منطقه ای در غرب مصر از مدل HEC-HMS به منظور شبیه سازی سیلاب استفاده کردند که منجر به شناسایی دو منطقه حساس گردید. همچنین حسن زاده و همکارش با استفاده از مدل HEC-HMS در حوزه آبخیز سد گلستان مبادرت به تعیین سیل خیزی زیرحوزه ها پرداختند.
هدف از این پژوهش، تلفیق سامانه اطلاعات جغرافیایی و مدل هیدرولوژیک HEC-HMS در تعیین میزان مشارکت زیرحوزه ها در سیل خروجی کل حوزه آبخیز جاماش و شناسایی و اولویت بندی زیرحوزه ها از نظر پتانسیل سیلخیزی می باشد. دستیابی به این هدف می تواند الگوی روشن و مبنای محکمی برای اولویت بندی مکانی - زمانی پروژه های کنترل سیل و تعیین تاثیر کمی آنها بر رژیم سیلخیزی حوزه باشد و از تاثیر منفی احتمالی ناشی از اجرای عملیات مهار سیل در مناطق غیر ضروری پیشگیری به عمل آید.
.2 مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
حوزه آبخیز رودخانه جاماش با وسعت حدود 1001 کیلومتر مربع در شمال شرق بندرعباس و بین طول های جغرافیایی 56 درجه و 20 دقیقه تا 56 درجه و55 دقیقه شرقی و عرض های جغرافیایی 27 درجه و 8 دقیقه تا 27 درجه و 56 دقیقه شمالی در حوزه آبریز خلیج فارس قرار داشته و از نظر تقسیمات کشوری در شهرستان بندرعباس واقع شده است. بزرگترین طول حوزه در امتداد شمال به جنوب و بزرگترین عرض آن درامتداد شرق به غرب است. تصویر نقشه موقعیت مکانی محدوده مورد مطالعه درکشور و استان هرمزگان در شکل شماره - 1 - نشان داده شده است.
شکل:1 تصویر نقشه موقعیت مکانی محدوده مورد مطالعه درکشور و استان هرمزگان
.3 خصوصیات فیزیوگرافیک زیر حوزه ها
برای تهیه دقیق مدل حوزه آبخیز از نرم افزار HEC-GeoHMS استفاده گردید. این نرم افزار در محیط ArcGIS نصب میشود. مبنای اطلاعاتی این نرم افزار مدل ارتفاعی رقومی - - DEM حوزه آبخیز است که در این مطالعه از مدل ارتفاعی رقومی با قدرت تفکیک 30 متر استفاده شده است و پس از اجرای مراحل پی درپی حوزه مورد مطالعه به هشت زیر حوزه تقسیم و خصوصیات فیزیوگرافیک آنها مثل مساحت، محیط، شیب متوسط آبراهه، شیب زیر حوزهها، طول آبراهه اصلی و مرکز ثقل در مورد هر زیر حوزه تعیین شد. تقسیمات مربوط به زیر حوزهها، شماره آنها و آبراهه اصلی در شکل شماره - 2 - نشان داد.
