بخشی از مقاله
چکیده:
بطور کلی از اولویتها و ابزارهاي اصلی در برنامهریزي و مدیریت حفاظت و بهرهبرداري بهینه از منابع آب حوضههاي آبریز، تعیین آسیب پذیري و حساسیت کمی و کیفی منابع آب می باشد. در واقع انجام این مهم خطوط قرمز و بحرانی را در سطوح کلان مدیریتی جهت سیاستگذاران و متولیان امور آب کشور نمایان میسازد. در این تحقیق جهت بررسی تعیین میزان آسیب پذیري و حساسیت منابع آب حوضههاي آبریز، شاخص- هاي مختلف آسیب پذیري منابع آب و بویژه زنجیره بررسی میزان آسیب پذیري حوضه هاي آبریز نسبت به کمبود آب - Braver, 1997 - 1 از قبیل تأمین و تخصیص آب به مصارف، حفاظت منابع آب و خطر آلودگی آن، منابع آب در دسترس، اطلاعات و دادههاي کمی و کیفی منابع آب، میزان آگاهی مصرف کنندگان، میزان نوسان تأمین آب و ... مورد بررسی قرار گرفت.
نکته مهم و حائز اهمیت در زمینه شاخصهاي مورد اشاره این است که اولاً اطلاعات و دادههاي مناسبی در خصوص معیارها و شاخص ها در سطح حوضه هاي آبریز موجود باشد و ثانیاً اینکه معیارها قابل اندازه گیري و ارزشگذاري نیز باشند. با عنایت به مراتب فوق الذکر و با توجه به بررسی هاي بعمل آمده، در گام نخست، پنج شاخص شامل "سرانه آب در دسترس"، "میزان مصارف"، "پتانسیل تهدید آلودگی منابع آب"، "پتانسیل کمی و کیفی منابع آب" و "ارزش حیاتی منابع آب" حوضه- هاي آبریز جهت تعیین حساسیت و آسیب پذیري منابع آب حوضههاي آبریز درجه 2 کشور انتخاب و در مراحل بعدي وضعیت منابع آب حوضه هاي آبریز درجه 2 کشور بر اساس اطلاعات طرح جامع آب کشور تفسیر و ارزیابی و ارزش هر شاخص و طبقه بندي آن به روش کارشناسی - Adhoc - و بر اساس نتایج پرسشنامهاي و اخذ نقطه نظرات متخصصین آب و محیط زیست تعیین گردید.
همچنین با توجه به نقش و ارتباط مستقیم و غیر مستقیم شاخصهاي یاد شده با یکدیگر، ارزش وزنی حساسیت منابع آب حوضههاي آبریز کشور مشخص و سپس از طریق روشهاي آماري، حساسیت و آسیبپذیري منابع آب حوضه هاي آبریز در چهار طبقه بسیار حساس، حساسیت بالا، حساسیت متوسط و حساسیت کم تقسیم بندي شد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که منابع آب حوضه آبریز دریاچه نمک بلحاظ حساسیت در وضعیت بحرانی قرار داشته و تدوین برنامه جامع مدیریت، حفاظت و بهره برداري از منابع آب این حوضه آبریز بایستی در اولویت هاي اصلی برنامههاي مدیریت منابع آب کشور قرار گیرد. همچنین حوضه هاي آبریز قره قوم، دریاچه ارومیه، گاو خونی، سیاه کوه، لاهیجان وحله در مرحله ورود به بحران قرار دارند و لذا انجام اقدامات پیشگیرانه با توجه به روند توسعه فعالیتهاي انسانی در حوضه هاي آبریز فوقالذکر امري اجتناب ناپذیر است.
-1مقدمه:
با توجه به محدودیت شدید کمی منابع آبی کشور و افزایش روز افزون آلودگی منابع آب با عنایت به روند سریع فعالیت هاي توسعه اي کشور، مدیریت بهینه منابع آب کشور مبتنی بر اصول فنی و علمی امري ضروري و اجتناب ناپذیر می باشد. در شرایط کنونی مدیریت منابع آب کشور مبتنی بر مدیریت سنتی و صرفا اطلاعات کمی منابع آب ، نمی تواند مشکلات و معضلات کنونی وزارت نیرو را در برنامه ریزي ، بهره برداري و حفاظت از منابع آب محدود و با ارزش مرتفع نماید .
بدین جهت تلفیق کیفیت منابع آب در برنامه ریزي ، تخصیص وبهره برداري و حفاظت از منابع آب بسیار حائز اهمیت بوده و با تلفیق جنبه هاي کیفی با جنبه هاي کمی آب می توان پتانسیل واقعی منابع آب کشور را تعیین نمود. یکی از ابزار هاي مهم در این راستا تعیین میزان حساسیت و آسیب پذیري منابع آب میباشد. در واقع تعیین میزان حساسیت منابع آب، ابزار ارزشمندي براي مدیران ومتولیان امور آب جهت اتخاذ تصمیم مناسب را فراهم می نماید. با توجه به هدف مورد نظر مدیران و مسئولین آب این مهم در سطوح مختلف حوضه هاي آبریز درجه1،حوضه آبریز درجه 2،واحد هاي مطالعاتی و دشتها و رود خانه ها قابل دستیابی میباشد. در این تحقیق شاخص حساسیت و آسیب پذیري منابع آب کشور درسطح حوضه هاي درجه 2 کشور مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
-2 مواد وروشها
براساس بررسیهاي به عمل آمده از منابع مختلف، پارامترهایی نظیر تأمین و تخصیص آب به مصارف، حفاظت منابع آب و خطر آلودگی، کیفیت منابع آب در دسترس، اطلاعات و دادههاي کمی و کیفی منابع آب، میزان آگاهی مصرف کنندگان آب، میزان نوسان تأمین آب و... به عنوان شاخصهاي آسیبپذیري و حساسیت کمی و کیفی منابع آب معرفی گردیدهاند. در این راستا زنجیره بررسی میزان آسیبپذیري حوضه آبریز نسبت به کمبود آب که توسط - Braver-1997 - مدیر پروژه دفتر احیاء ایالات متحده آمریکا در ساکرامنتو تهیه شده است یکی از مراجع مهم در این زمینه می باشد - جدول شماره . - 1
نکته مهم و حائز اهمیت در زمینه معیارهاي هاي جدول زنجیره میزان آسیبپذیري نسبت به کمبود آب ، این است که اولاً معیارهاي تعریف شده ارزشگذاري نشده ضمن اینکه اطلاعات و دادههاي مناسبی درخصوص معیارهاي ارائه شده در سطح حوضههاي آبریز کشور وجود ندارد. در این تحقیق با توجه به مقیاس مطالعات و ویژگیهاي متفاوت حوضههاي آبریز درجه 2 کشور از نظر اقلیمی و میزان بارش، پتانسیل آبی، حوضههاي آبریز مشترك با کشورهاي همسایه و... ضمن تعیین شاخصهاي کمی و کیفی منابع آب - با کسب نظر متخصصین آب و محیط زیست و متولیان و دستاندرکاران امور آب - نسبت به ارزشگذاري و ارزیابی و در نهایت طبقه بندي حساسیت وآسیب پذیري منابع آب حوضههاي آبریز درجه 2اقدام گردیده است.
فرایند این تحقیق درچهار گام اصلی و به شرح زیر باشد :
الف- تعریف و بررسی معیارها یا شاخصهاي حساسیت کمی وکیفی منابع آب حوضه آبریز درجه 2 کشور
ب- نحوه امتیازدهی به معیارها
ج- تعیین ارزش حساسیت کمی وکیفی منابع آب حوضه هاي آبریز درجه 2 کشور
د- طبقه بندي حساسیت کمی وکیفی منابع آب حوضه هاي آبریزدرجه 2 کشور
الف- تعریف معیارها و شاخصهاي حساسیت و آسیبپذیري کمی و کیفی منابع آب حوضه آبریز درجه 2 کشور جهت تعیین درجه حساسیت کمی و کیفی منابع آب حوضههاي آبریز با عنایت به توضیحاتی که قبلاً اشاره گردید، پنج معیار شامل سرانه آب در دسترس - F - ، میزان مصارف آب - C - ، پتانسیل تهدید آلودگی منابع آب - P - ، پتانسیل کیفی منابع آب - Q - و ارزش حیاتی منابع آب - V - حوضههاي آبریز درجه دو کشور مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
