بخشی از مقاله
مقدمه
از مهمترین چالشهای بشر در قرن حاضر در ابعاد گوناگون بیابانزایی است که از آن تحت عنوان تخریب اراضی یاد میشود. تخریب اراضی به عنوان تشدید یا توسعه شرایط بیابانی، روندی است که موجب نقصان تولیدات بیولوژیکی، تقلیل زیست توده، افت ظرفیت برای منابع گیاهی و کاهش تولیدات کشاورزی یا تخریب شرایط محیط زیست انسانی میشود . - UNEP, 2006 - امروزه در مناطق خشک و نیمه خشک جهان نزدیک به 145 میلیون هکتار اراضی آبی، 170 میلیون هکتار اراضی دیم و 6،3 میلیارد هکتار اراضی مرتعی جای گرفته است که به دلیل تغییر کاربری اراضی و استفاده نادرست از سرزمین، سالانه 24 میلیارد تن خاک حاصلخیز در این مناطق از چرخه تولید خارج میگردد.
جهت پی بردن به نقش عوامل موثر بر تخریب اراضی و پتانسیل بیابانزایی تحقیقات زیادی انجام شده است که حاصل آن ارایه مدلهای مختلف تخریب اراضی است. مدلهایFAO-UNEP، ICD و MEDALUS از این جمله هستند - جعفری، 1380؛ فزونی، . - 1386 بوبید و همکاران - Bouabid et al., 2010 - در مراکش با استفاده از تصاویر ماهوارهای و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی اقدام به تهیه نقشه مناطق حساس به بیابانزایی و تخریب اراضی با استفاده از ترکیب چهار معیار شاخص کیفیت خاک، شاخص کیفیت پوشش گیاهی، شاخص اقلیم، شاخص کیفیت مدیریت و فاکتور انسان کرده و نشان داد که 72 درصد از سطح حوضه مورد بررسی حساس به تخریب اراضی است.
با توجه به قرار گرفتن ایران در کمربند بیابانی نیمکره شمالی و اهمیت پدیده تخریب اراضی و بیابانزایی مطالعات مربوط به این پدیدهها در ایران نیز انجام شده است. به عنوان مثال رفیعی امام - 1382 - بیابانزایی دشت ورامین را با تکیه بر آب و خاک و در قالب روش ESAs مورد بررسی قرار داد و شاخصهای مهم بیابانزایی را در منطقه، آب زیرزمینی، کاربری اراضی و کیفیت خاک معرفی نموده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی کیفیت خاک از لحاظ مستعد بودن به تخریب اراضی در یکی از حوضههای استان اردبیل است.
مواد و روشها
تحقیق حاضر در حوضه سیاهپوش واقع در استان اردبیل انجام شده است. این حوضه آبخیز با مساحت 10103/4 هکتار در قسمت جنوبی شهر کورائیم از شهرهای جنوبی شهرستان اردبیل واقع شده است و دارای مختصات جغرافیایی 48 6 35 تا 48 16 46 طول شرقی و 37 46 8 تا 37 54 00 عرض شمالی میباشد. برای تهیه نقشه مربوط به کیفیت خاک منطقه مذکور از مدل - Kosmas et al., 1999 - ESAs استفاده شد.
این روش از جدیدترین روشهای ارزیابی بیابانزایی و تخریب اراضی است. شاخص کیفیت خاک - SQI - 1 ، برای تهیه نقشه بیابانزایی بر پایه دو مشخصه مقاومت خاک به فرسایش و نفوذپذیری خاک، تعیین میشود. این شاخص کیفیت میتواند با استفاده از ویژگیهای خاک مانند: بافت خاک، نفوذپذیری، درصد سنگریزه، مواد مادری تشکیل دهنده خاک، عمق و شیب زمین مشخص شود. هر یک از موارد یاد شده با استفاده از جدول 1 مشخص شده و با توجه به رابطه 1 امتیاز شاخص خاک اندازه گیری میشود. در نهایت لایه رستری کیفیت خاک به دست میآید.
دست آوردن پارامترهای مورد نیاز، ابتدا لازم است سطح حوضه بر اساس لندفرمها، زمینشناسی، اقلیم و کاربری به واحدهایی یکنواخت تقسیمبندی شود . - Kosmas et al., 1999 - به این ترتیب دادههای مورد نیاز با استفاده از گزارشها و اطلاعات موجود جمعآوری گردید. پس از تعیین پارامترهای ذکر شده، نقشه رستری مربوط به شاخص کیفیت خاک به کمک نرم افزار و با توجه به رابطه 1 تهیه گردید.
نتایج و بحث
در شکل 1 نقشه شاخص کیفیت خاک حوضه سیاهپوش ارئه شده است. همانطور که مشاهده میشود نزدیک 60 درصد حوضه دارای کیفیت خاک پایین - SQI>1.46 - و 40 درصد دارای کیفیت متوسط میباشد. در نتیجه میتوان گفت کل منطقه حساس به تخریب است و در هیچ بخشی از حوضه کیفیت خاک مناسب نیست. دلیل این وضعیت میتواند عمق کم خاک، کوهستانی بودن منطقه و شیب بیش از 18 درصد در اکثر نقاط باشد. کار مشابهی که توسط کوسماس - 1999 - انجام شد، نشان میدهد که 60/5 درصد منطقه دارای کیفیت متوسط، 30/7 درصد دارای کیفیت پایین و 7/8 درصد دارای کیفیت خوب میباشد. او دلایل تخریب منطقه را شیب زیاد، ظرفیت نگهداری آب پایین و عمق کم خاک، که در اثر رواناب و در نتیجه فرسایش از بین رفته، مطرح کرده است.
نقشه به دست آمده در شکل پایین، با نقشه توپوگرافی منطقه و نقشه کاربری اراضی مطابقت نشان می-دهد، و پایینترین کیفیت خاک مربوط به مناطقی است که یا دارای شیب زیاد هستند یا تحت کاربری کشاورزی قرار گرفتهاند. طی بازدیدهای به عمل آمده از منطقه مشاهده گردید که کشت و کار بر روی دامنههایی با شیب زیاد و در جهت شیب صورت میگیرد که این مساله میتواند یکی از دلایل اصلی فرسایش و تخریب خاک در این منطقه باشد. همچنین تعداد دامهای موجود نیز بیشتر از ظرفیت مراتع حوضه است که این تعداد دام علاوه بر چرای بیش از حد و از بین بردن مراتع منطقه، موجب تراکم و فشردگی خاک نیز میگردد. در کل نقشه به دست آمده نشانگر این مطلب است که منطقه از لحاظ شرایط کیفی خاک بسیار مستعد تخریب و نابودی است و لازم است که اقدامات مدیریتی و حفاظتی متناسب با شرایط حوزه اتخاذ شود.
