بخشی از مقاله
چکیده
بدنبال تخریب و فرسایش خاک پدیده گرد و غبار رخ خواهد داد. گرد و غبار خود نیز یکی از مخاطره های طبیعی است که به لحاظ اقتصادی ، اجتماعی، شرایط محیطی و سلامت افراد را دستخوش مشکلاتی می نماید. مناطق غربی و جنوب غربی و حتی مرکزی کشور از مناطقی هستند که تحت تاثیر این پدیده قرار دارد. بررسی نحوه شکل گیری، مسیر حرکت و زمان یا شدت وقوع گرد وخاک حائز اهمیت است. با توجه به ارتباط نوع خاک با وقوع پدیده ریز گردها ، در این تحقیق با انتخاب منطقه ای در غربی ترین ناحیه کشور - مرز کشور عراق - تلاش شده است که نقش تخریب منابع خاک در پیدایش ریز گرد ها را بررسی نماید.
برای مطالعه منابع خاک منطقه مورد نظر ابتدا تصویر ماهواره ای منطقه انتخاب و پس از تصحیح های اتمسفری و هندسی آنها و با استفاده از نقشه های توپوگرافی ، زمین شناسی و خاکشناسی بهمراه بازدید های صحرایی نقشه های زهکشی خاک، مواد مادری، عمق خاک، شیب خاک، درصد سنگریزه، نفوذپذیری و بافت تهیه گردید. سپس هر کدام از نقشه ها در محیط GIS وزندهی شدند و در نهایت نقشه حساسیت تخریب منابع خاک منطقه مورد مطالعه پهنه بندی شد. نتایج نشان داد منطقه مورد مطالعه به چهار کلاس خیلی زیاد، متوسط، کم و خیلی کم قابل طبقه بندی است. ناحیه ای که در کلاس زیاد قرار گرفته بیشترین نقش را در تولید ریز گرد های وارده به کشور را دارد که بایست فعالیت های بازدارنده را در این ناحیه متمرکز نمود.
کلمات کلیدی: منابع خاک، تصاویر ماهواره ای ، تصحیح اتمسفری و هندسی ، ریز گرد ها
مقدمه
خاک فاکتور غالب اکوسیستمهای زمینی درمناطق نیمهخشک، خشک و نیمه مرطوب است، به خصوص نقش خاک در تولید بیوماس بسیار موثر است. برای تهیه نقشه پهنه بندی تخریب خاک از دو پارامتر مقاومت خاک به فرسایش و نفوذپذیری خاک، استفاده میشود.[6] شاخص تخریب خاک براساس خصوصیات خاک مانند: بافت خاک، نفوذ پذیری، درصد سنگریزه، موادمادری تشکیل دهنده خاک، عمق و شیب خاک ارزیابی شود.[7] استفاده از این خصوصیات برای تعریف و تهیه نقشه پهنه بندی نیاز به تعریف کلاسههای مجزا برحسب درجه حفاظت اراضی از تخریب دارد. فرسایش خاک در واقع کاهش اکولوژیکی و بیولوژیکی و تخریب زمین میباشد که ممکن است بصورت طبیعی یا غیر طبیعی - انسان - باشد. این فرآیند نه تنهامناطق خشک و نیمه خشک را تحت تاثیر قرار میدهد بلکه مناطق حاشیه مرطوب را نیز متاثر میسازد .[4]
تخریب منابع خاک فرآیندی است که موجب تخریب و انهدام اکوسیستمهای طبیعی گردیده و سبب کاهش تولید بیولوژیک میشود.[8] پدیده تخریب منابع خاک می تواند در همه شرایط اقلیمی به وقوع بپیوندد و شدت آن بستگی به رژیم رطوبتی آن منطقه دارد. در مناطق خشک با اقلیم گرم و خشک، این فرآیند می تواند سرعت پیدا کند و بصورت فاجعه درآید.[3] کمتر از 35 درصد از سطح کره زمین توسط فرسایش و تخریب خاک تهدید میشود و این در حالی است که 20 درصد جمعیت کل دنیا در این مناطق سکونت دارند و هر سال 21 میلیون هکتار از اراضی حاصلخیز توسط فرسایش خاک به اراضی غیر حاصلخیز تبدیل و6 میلیون هکتار غیر قابل استفاده و بایر میشوند.[5] کشور ما که در کمربند خشک دنیا واقع شده از این پدیده مستثنی نیست.
مقابله با پدیده تخریب خاک، بویژه در کشورهای در حال توسعه و نیز کشورهایی که دارای پتانسیل بالایی می باشند، بسیار کارساز و حیاتی خواهد بود. در این زمینه می توان با ارائه راهکارها و روش های مدیریتی مناسب از شدت آن کاسته و نیز ازگسترش و پیشروی آن جلوگیری به عمل آورد. در راه شناخت فرآیندهای فرسایش خاک و عوامل به وجود آورنده و تشدید کننده آن و همچنین آگاهی از شدت و ضعف این فرآیندها و عوامل، امری مهم و ضروری است که باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.[1] استفاده از علم سنجش از دور و به کارگیری داده های ماهوارهای در مطالعات مربوط به منابع خاک اغلب موجب کاهش هزینه، افزایش دقت و سرعت می گردد و روز به روز براهمیت این فناوری در راستای توسعه پایدارافزوده میشود.[2] در ادامه GIS نیز به کمک آمده و در فرآوری داده های حاصل از سنجش از دور کمک فراوانی می نماید. سیستم های اطلاعات مکانی یا همان GIS، مجموعه ای از ابزارها برای جمع اوری، ذخیره سازی، بازیافت ارادی، تبدیل و نمایش داده های مکانی از جهان واقعی می باشد.
موقعیت منطقه مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه در غرب استان خوزستان و شمال غرب و غرب شهرستان اهواز به مختصات :و به مساحت 1255 کیلومترمربع می باشد. این منطقه در سیستم طبقه بندی دومارتن دارای اقلیم خشک تا نیمه خشک است. متوسط بارندگی سالیانه آندر حدود 235 میلی متر بر اساس طول دوره آماری 30 ساله می باشد و میانگین دمای سالیانه آن در حدود 25 درجه سانتیگراد است. در منطقه مورد مطالعه سازند های گچساران، آغاجاری، بختیاری و رسوبات کواترنری رخنمون دارند که درواقع یکی از فاکتورهای مهم تأمین رسوبات بادرفتی منطقه به شمار می روند.
مواد و روشها
جهت تعیین داده ها وبرآورد امتیازهر یک از پارامترهای مورد نیاز پهنه بندی تخریب منابع خاک، از نقشه ها و گزارشهای موجود، اطلاعات ایستگاههای هواشناسی منطقه مورد مطالعه، بررسی های زمینی، نقشه های توپوگرافی و تصاویر ماهواره های سنجنده ماهواره7 لندست استفاده شده است. این لایهها که در این تحقیق مورد استفاده گردیدند عبارتند از : بافت خاک،نفوذ پذیری، درصد سنگریزه، موادمادری تشکیل دهنده خاک، عمق و شیب خاک. پس از استخراج و ویرایش داده ها در محیط GIS ، به صورت نقشه های رستری ساماندهی و ذخیره گردیدند. هر یک از شاخص ها ی کیفی فوق با توجه به اثری که در تخریب منابع خاک منطقه دارند و براساس روشAHP و جداول مربوطه امتیاز گرفته و در نهایت با میانگینگیریهندسی داده های در محیط نرم افزارARC GIS10,2 نقشه نهایی پهنه بندی تخریب منابع خاک منطقه مورد مطالعه تهیه گردید. دامنه امتیاز آنها از عدد 1 - بهتر - تا عدد 2 - بدتر - طبقه بندی شده است. عدد صفر نشان دهنده نواحی است در هیچ طبقهای قرارنگرفتهاند و شامل زمینهای باتلاقی، مناطق مسکونی وغیره می باشند.
نقشه های مورد استفاده
-1 نقشه سنگریزه های موجود در سطح خاک
برای تهیه نقشه سنگریزه های سطح خاک منطقه مورد مطالعه ابتدا با استفاده از نمونه بردای گسترده از خاک منطقهطبق جدول 1 لایه مورد نظر وزندهی و سپس نقشه آن در محیط GIS بصورت رستری - شبکه ای - تهیه شد - شکل. - 2
