بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر افزایش مصرف آب و محدودیتهای فزاینده و پر هزینه بودن توسعه منابع آب سطحی، منجر به فشارهای مضاعف به منابع آب زیرزمینی کشور شده است. دشت اردبیل که از شمال به ارتفاعات مرزی بین ایران و آذربایجان، از شرق به ارتفاعات تالش، از جنوب به آرپاچای و از غرب به دامنه کوه سبلان ختم میشود، دارای حوزه آبریزی معادل 853 کیلومترمربع میباشد. از آنجا که آبهای زیرزمینی جهت مقاصد مختلفی مورد استفاده قرار میگیرند، آگاهی و اطلاع دقیق از کیفیت آنها، اهمیت ویژهای در تعیین مناسب بودن این منابع مهم آبی جهت مصارف خاص خواهد داشت.
در این تحقیق، نتایج نمونهبرداری از 75 چاهمنتخب - شهری، روستائی و صنعتی - با پراکنش مناسب در سطح دشت در دو نوبت ترسالی و خشکسالی و نیز نتایج حاصل از آنالیز نمونه آبهای برداشت شده توسط سازمان آب منطقهای به تعداد 142 نمونه، جمع بندی و پارامترهائی همچون هدایت الکتریکی - EC - ، مجموع املاح محلول در آب - TDS - ، یون کلر - Cl - ، یون بیکربنات - HCO3 - و یون سولفات - SO4 - مورد آنالیز واقع گردید. در نهایت با تحلیل نتایج حاصله در محیط نرم افزار Arc-GIS، نقشه پهنهبندی پارامترهای مذکور تهیه گردید.
-1 مقدمه
در سالهای اخیر افزایش مصرف آب و محدودیتهای فزاینده و پر هزینه بودن توسعه منابع آب سطحی، منجر به فشارهای مضاعف به منابع آب زیرزمینی کشور شده است. توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور در دهههای گذشته، افزایش مداوم تقاضای آب را برای مصرف کنندگان مختلف به همراه داشته و موجب شده که بعضی از آبخوانها با افت سطح آب مواجه و ادامه روند فزاینده افت منجر به پیدایش شرایط بحرانی در برخی از آبخوانها شده باشد. مداومت در امر بهره برداری از منابع آب زیرزمینی بدون توجه به ویژگیهای کمی و کیفی آبخوان منجر به کاهش حجم مخزن و تغییر در میزان املاح آب میشود و این موضوع عوارض زیان بار اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و سایر مشکلات را به دنبال خواهد داشت . - 3 -
آبهای زیرزمینی برای مقاصد مختلفی مورد استفاده قرار میگیرند، برای مثال آب آشامیدنی بیش از 90 درصد شهرها در سراسر جهان، از منابع آب زیرزمینی تأمین میشود. بنابراین کیفیت آبهای زیرزمینی که بر اساس مقدار و نوع مواد تشکیل دهنده شیمیایی، بیولوژیکی مواد رسوبی و درجه حرارت آن تعیین می-گردد، از اهمیت ویژهای در تعیین مناسب بودن آن جهت مصارف خاص برخوردار است . - 2 -
منابع آب زیرزمینی به دلیل عبور لایههای مختلف پوسته زمین، از کیفیت متفاوتی برخوردارند. از سوی دیگر افزایش تخلیه فاضلابهای شهری و صنعتی مواد زائد و جامد و کاربرد سموم و کودهای شیمیایی نیز بر این روند شتاب بیشتری بخشیده است. به طور کلی میتوان گفت، هدف از مدیریت کیفی آبخوانها، تخصیص عادلانه آب بین مصرف کنندگان و تعیین میزان تصفیه آلایندههای ورودی به آبخوان میباشد، به طوریکه غلظت متغیر کیفی در نقاط کنترل آن از حد استاندارد تجاوز نکرده و در عین حال هزینههای تصفیه نیز حداقل گردد . - 1 -
وجود برخی از املاح در آب برای سلامتی انسان ضروری است و این در حالی است که مقدار بیش از حد مجاز آنها سلامتی انسان را به خطر خواهد انداخت. از این رو وجود آب آشامیدنی سالم ضامن سلامتی جامعه بوده و اولین قدم در شناخت آب، بررسی پارامترهای آب است . - 2 - به هر حال حوضه آبخوان دشت اردبیل با توجه به گستردگی حوضه، تراکم فعالیتهای انسانی در بخشهای شهری و روستائی، صنعتی و کشاورزی و نهایتا شرایط خاص توپوگرافیکی، اقلیمی و طبیعی در زمره یکی از حساسترین و آسیبپذیرترین حوضههای آبخوان کشور بهشمار آمده و همین امر در کنار نقش این آبخوان در تأمین نیازهای رو به رشد انسانی و اکولوژیکی حوضه، بررسیهای خاص خود را از نحوه شرایط کیفیت آب زیرزمینی و همچنین نحوه چگونگی وضعیت آلودگی آن را میطلبد.
-2 روش انجام کار
استان اردبیل با وسعت 17953 کیلومترمربع در شمال غربی فلات ایران واقع شده و از شمال با جمهوری آذربایجان، از جنوب با استان زنجان، از غرب با استان آذربایجان شرقی و از شرق با استان گیلان همسایه میباشد. دشت اردبیل نیز از شمال به ارتفاعات مرزی بین ایران و آذربایجان، از شرق به ارتفاعات تالش، از جنوب به آرپاچای و از غرب به دامنه کوه سبلان ختم میشود و دارای حوزه آبریزی معادل 853 کیلومترمربع میباشد. شکل 1 موقعیت این آبخوان را نشان میدهد.
براساس نتایج حاصل از مطالعات ژئوفیزیکی و نیز با توجه به نتایج حاصل از لوگ چاههای اکتشافی، بهره برداری و پیزومترها در دشت اردبیل، آبخوان از نوع آزاد بوده و در برخی از نواحی دشت، نظیر جنوبشرقی و شرق دشت، بصورت آبخوان معلق سطحی و نیمه تحت فشار تشخیص داده شده است. همچنین تغییرات ضخامت در حاشیه دشت از مقادیر کم شروع شده و به سمت میانی دشت به تدریج افزایش مییابد، بطوریکه بیشترین ضخامت آبرفت و آبخوان در قسمتهای میانی و شرقی دشت وجود داشته و حداکثر ضخامت آبرفت در بخش شرقی به 220 متر میرسد که با توجه به عمق آبهای زیرزمینی در این محل حداکثر ضخامت زون اشباع برابر 200 متر میباشد.
در این مطالعه جهت بررسی وضعیت پارامترهای اصلی فیزیکی و شیمیائی در آبهای زیرزمینی، پارامترهائی همچون هدایت الکتریکی - EC - ، مجموع املاح محلول در آب - TDS - ، یون کلر - Cl - ، یون بیکربنات - HCO3 - و یون سولفات - SO4 - مورد بررسی قرار گرفت. سپس با توجه به پایش دو فصل تر - خرداد - و خشک - مهر - ، محدودیتهای کیفی مربوطه برای مصارف مورد نظر بررسی و ارائه گردید. این بررسیها با مقایسه نتایج حاصل از آنالیز فصلی نمونههای گرفته شده از منابع آب با استانداردهای منتخب صورت گرفته است. لازم به ذکر است استانداردهای وضع شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست ایران، سازمان حفاظت محیط زیست اروپا 1 - EPA - و سازمان بهداشت جهانی 2 - WHO - و همچنین استانداردهای تدوین شده توسط سایر کشورها در نمونهبرداریها و آنالیز آنها ملاک قرار گرفته است.
-3 نتایج و پیشنهادات
همانگونه که در بخشقبلی اشاره شد، در این مطالعه وضعیت کیفی آبخوان از نظر پارامترهای مورد نظر انجام شده و نقشههای پهنهبندی پارامترها تهیه گردید که نتایج به تفکیک در زیر آورده شده است.
-1-3 هدایت الکتریکی - EC -
جهت بررسی وضعیت کیفی منابع آب زیرزمینی آبخوان دشت اردبیل براساس نتایج حاصل از آنالیز شیمیایی نمونه آبهای برداشت شده در مهر ماه 88، نقشه پهنهبندی هدایت الکتریکی در محیط Arc-GIS تهیه گردید. شکل 2، نقشه پهنهبندی هدایت الکتریکی آبهای زیرزمینی منطقه مورد مطالعه را نمایش میدهد. با توجه به نقشه پهنهبندی هدایت الکتریکی، میزان هدایت الکتریکی در منطقه بین 267 تا 6580 میکروزیمنس بر سانتیمتر متغیر است که متوسط آن 1284 میکروزیمنس بر سانتیمتر میباشد.
