بخشی از مقاله
چکیده
بادگیر یکی از عناصر مهم و شاخص معماری مناطق گرم وگرم وخشک و گرم ومرطوب ایران زمین است که از دیرباز برای تعدیل حرارت و تهویه فضای داخلی بناها برپا می شده است. بادگیر در مناطق گرم وخشک نه تنها یک عامل برای تنظیم شرایط محیطی که نمادی از معماری این اقلیم است. با ورود معماری مدرن و به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان ها کمرنگ شد اما از نیمه دوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژیهای پاک مانند انرژی خورشید، باد و آب اهمیت بسیاری یافتند.
در زمینه معماری نیز از این زمان توجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمانهای اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد. امروزه میتوان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله بادگیر میتوان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامین کرد و تنها زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت. در مقاله حاضر برای گرد آوری مطالب ازمطالعات کتابخانه ای و منابع الکترونیکی چاپی استفاده شده است. این مقاله سعی بر آن دارد با مطالعه بادگیرها در راستای بررسی جایگاه بادگیر در تهویه مطبوع خانه های کویری گامی در جهت شناخت عملکرد آن برداشته شود.
واژههای کلیدی: بادگیر، تهویه مطبوع، خانه های کویری، اقلیم
.1 مقدمه
استفاده ازسوخت های فسیلی موجبات آلودگی محیط زیست، تغییرات گسترده آب و هوایی و پارهای مشکلات دیگر برای بشر را فراهم کرده است .بنابراین کشورهای توسعه یافته صنعتی استفاده از انرژیهای موجود در طبیعت و به خصوص انرژیهای تجدیدشونده را مورد توجه قرار دادهاند. انرژی باد یکی از انواع اصلی انرژی های تجدیدپذیر است که از دیرباز ذهن بشر را به خود معطوف کرده است به طوری که وی همواره به فکر کاربرد این انرژی در صنعت بوده است .انرژی باد نظیر سایر منابع انرژی تجدیدپذیر تقریبا همیشه در دسترس است.[1] از سالها پیش مردم شهرها حاشیه کویر و نواحی گرم وخشک ایران برای رسیدن به حد آسایش در روزهای گرم، با ساخت بادگیر انرژی تجدید پذیر باد را به خدمت گرفته اند.بادگیر یکی از مهمترین آثار و شاهکارهای برجسته مهندسان و هنرمندان ایرانی است که از قرنها پیش در مناطقی از خاورمیانه و مصر با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب، متداول بوده است.
بادگیر با هدایت جریان باد و بهره گیری از انرژی پاک طبیعت در تعدیل دما، برقراری جریان هوا و رسانیدن دمای فضای سکونتی به دمای در حد آسایش انسان نقش موثری داشته است .علاوه بر فضاهای مسکونی، ساخت بادگیر در آب انبارها برای خنک نگه داشتن آب نیز متداول بوده است. در واقع، نیاکان ما توانسته اند بدون استفاده از دستگاههای تبرید و مصرف انرژی، چنین فضای خنکی در تابستان و در میان کویر خلق کنند و روزهای داغ تابستان را در خنکای حاصل از این ساختار مهندسی هنرمندانه، به راحتی بگذرانند. .[2] در میان روشهای مختلفی که در گذشته برای ایجاد سرمایش غیر فعال در ساختمان استفاده میشد، بادگیر جایگاه ویژهای دارد .مهمترین نکته در مورد بادگیر این است که برای فعالیت به انرژی نیاز ندارد .بادگیر بر اساس قوانین تهویه طبیعی و با استفاده از نیروی باد و پدیده دودکشی کار میکند.
این عنصر در ترکیب کلی معماری سنتی بناهای مختلف منطقه کویری به عنوان عنصری ضروری با دقت خاصی به کار گرفته شده، به طوریکه آسمانه شهرهای حاشیه دشت کویر و لوت با وجود بادگیرهای متعددخانه ها، مساجد و آب انبارها قابل تمایز از آسمانه شهرهای دیگر اقالیم است .به این ترتیب، با وجود اینکه بادگیر به منظور عملکردیکاملاً مشخص و ویژه با توجیه یکاملا ًمادی متولد شده، به مرور به دلیل امکاناتی که برای تنظیم شرایط محیطی فراهم می آورد، به نماد معماری مناطق گرم وخشک مبدل گردید ه است. [3]
.2 معنای لغوی بادگیر
در لغتنامه دهخدا بادگیر به معناهای زیر آمده است: دریچه و روزنی که برای باد در خانه سازند. خانه ای که از هر چهارطرف بادگیر جهت رسیدن باد داشته باشد.عمارتی بسیار مرتفع که بر بالای خانه ها سازند و رخنه ها به هر طرف گذارند تا از هر طرف که باد آید داخل درآن خانه گردد - ناظم الاطباء - .مخرجی بلند چون تنوره بر بالای بنا و عمارتی به سبک خاص که باد از آن پیوسته به زیر فروشود و هوا برای تهویه و خنک شدن جریان داشته باشد، جای گذار باد، محلی بادگیر .جایی که بیشتر باد در آنجا اوفتد.محلی که باد بر آن مستولی باشد.بادگی.حلق های فلزی که بر بالای سر قلیان نهند، نگاه داشتن تنباکوو آتش را.حلقه مانندی دیواره دارکه بر سماور نهند.
.3بادگیرو انواع آن
بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است. دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام بردهاند. [4]
.4انواع بادگیر
نوع اول:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود. در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفان های سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند. جبهه های دیگر آن را می بندند. در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد. ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است. این مسیر مورب - که در بالای بام دیده می شود - پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
نوع دوم:
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود. این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
نوع سوم:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل - اشکم دریده - .در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است. [5]
نوع چهارم:
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگرساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند . بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق - حوض خانه - در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است. این فضاها - سرد آب ها - محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. [6]
نوع پنجم:
این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و... دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی - معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور - معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
