بخشی از مقاله
چکیده
هدف اصلی استفاده از این سازه در بناها علاوه بر زینت بخشی به نمای ساختمان القای جریان هوای بیرونی به فضای داخلی وایجاد گردش طبیعی هوا در غیاب سیستم های تهویه مطبوع فعلی بوده است. این مقاله به مشکلات اقلیمی موجود در کویر ، ناسازگاری های آن وراه حل هایی به منظور سازگاری معماری کویر با مشکلات اقلیمی با معرفی عنصری به نام بادگیر پرداخته است. وبا تجزیه وتحلیل نحوه ساخت وشکل گیری آن به ارزیابی تاثیر این عنصر معماری بر دمای خانه می پردازد.یکی از گسترده ترین مناطق در این فلات مناطق کویری وخشک است تا جایی که می توان ایران را کشوری بیابانی دانست. را ه حل های معماری که گذشتگان ما به آن ها رسیده وتجربه کرده اند هنوز نیز می تواند برای معمار امروز مفید وسازنده باشد. اقلیم کویر به علت شرایط خاص آب وهوایی نظیر گرمای طاقت فرسای تابستان وعدم دسترسی راحت به منابع انرژی ونبود سیستم های مکانیکی سرمایشی در گذشته باعث شده که معماران کویر نشین ایران به فکر تهویه طبیعی ساختمانها بیافتند این سازه ها که از دیرینه ترین ترین وساده ترین عناصر معماری بومی ایران هستند. که با رویکرد اقلیمی طراحی شده اند
واژگان کلیدی: معماری پایدار ، اقلیم ، بادگیر، کویر .
مقدمه
واژه ی خانه که امروز مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است، اتاق خصوصی را وستاخ یا وثاق می نامیده اند. از واژه سرادر اصطلاح امروز آن، استفاده می شده است. آن چه که ما امروز از تعریف خانه انتظار داریم، در واقع مکان آسایش وآرامش است، مکانی است که نیازهای جسمی وتا حدود زیادی روحی ما در آن تامین گردد.واحد مسکونی در بافت قدیم شهرهای ایران به عنوان یک سلول تشکیل دهنده شهر دارای خصوصیاتی است که عیناً در محله وشهر می توان باز جست.خانه واحدی است اداری،اجتماعی واقتصادی که در رابطه مستقیم با محله وشهر عمل می نماید.هم بخش های بیرونی وهم بقخش های درونی یک واحد مسکونی در رابطه اش با بخش خدمات دارای چنین خصوصیاتی است.بیرونی محل فعالیت مرد خانه ومحل پذیرایی میهمان واندرونی محل زندگی، خلوت وخوابگاه وآشپزخانه است. ارتباط این دو فضا با فضای خارج از طریق هشتی برقرار می گردد - پاکزاد،71،. - 1386
-1 ساختار کلی خانه های سنتی
خانه ها در معماری سنتی ایران از دو حوزه ی فضایی متفاوت به وجود آمد بودند. بخش بیرون که محل پذیرائی مهمان،مراودت اجتماعی، اصطبل خانه و در مجاورت فضای ورودی بوده است. فضای دوم بخش اندرونی است که محل زندگی ساکنان به ویژه زنان و کودکان بوده است می بایست تنوع زیاده داشته باشد تا احساس خستگی به وجود نیاید. ارتبااین دوبخش تا حد ممکن کم بوده است و افراد غریبه به اندرونی خانه راه نداشتند. بر حسب موقعیت اجتماعی مالک هر خانه ابعاد متفاوتی داشته اند.بخش بیرونی یا اندرونی دارای اتاق هایی بوده است که با تعداد درهای آن شناخته می شده است . مانند سه دری، پنج دری، هفت دری و ... در اتاق های سه دری هیچ گاه از فضای آزاد وارد آن نمی شوند بلکه از راهرو کنار آن وارد می شدند.در حیاط از تناسبات طلایی ایرانی که یک مستطیل در داخل هشت ضلعی است، استفاده می شد - معماریان،1384، . - 176
بادگیر از روزگاران دور در ایران زمین به کار گرفته شده واز نام های باستانی وگوناگون آن مانند واتغر وباد هنج وباتخان وخیشود وخیش خان بر می آید که پدیده ای تازه نیست واکنون هم که وسایل مجهز وکامل تهویه مطبوع به کمک ماشین وبرق به انواع مختلف در دسترس همگان قرار گرفته می بینیم که اصول ساختمان آنها بر پایه کار بادگیر وخیش نهاده است. پیرنیا،1383، . - 331بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر به حساب می آید. به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاق ها، تالار وزیر زمین ایجاد می کند ودر واقع شهر ها وروستاهای کویری با بادگیر نفس می کشند.به همین لحاظ است که معمولاً در هر محل ،جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوایی منطقه را جذب کند.مثلاً در سراسر منطقه اردکان جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشاند.
در این صورت پشت بادگیر را در جهت باد»قبله« می سازند که همراه با گرد وخاک است.کار اساسی بادگیر در دو قسمت خلاصه می شود یکی آن که هوای دلپذیر ومطبوع را به قسمت زیر هدایت می کند به طوری که هوا به مجرد این که به چشمه های بادگیر می وزد به جهت وضعیت ویژه چشمه های بادگیر باد با سرعت هر چه تمام تر به پایین کشیده می شود وکار دوم آن اینکه جهت دیگر بادگیر هوای گرم وآلوده را به بیرون می فرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد.ضمناً در مسیر بعضی بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند ودر چوبی بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند.به این معنی در زمستان در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل وخارج اتاق را قطع کند - شریعت زاده،1374، . - 220
تعریف بادگیر
بادگیرهای سنتی ، بناهای برجی باریک وبلند چهار، شش وهشت پهلو بوده که بر فراز بام ساختمان ها و در کنار سقف گنبدی آب انبارها قرار می گیرند ودر مناطق کویری ایران برای تهویه آب انبارها ، فضای داخلی ساختمان ها وهم چنین زیر زمین ها به کار می روند - معماریان، 1372، . - 57
-2شیوه ساختن بادگیر
معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه واز جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند، با خشت یا آجر تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسند، سپس بالای این تنوره ها چهار دیواره را دو چوب به طور ضربدر «×» می گذارند به نحوی که دو سمت هرچوب در دوزاویه مقطع قرار بگیرد وسپس دیوارهای سمت شرق وغرب وجنوب بادگیر را 2 تا 2/5متر بالا می آورند.سپس در قسمت شمال که رو به باد اصفهانی است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر،روی تنور، را تارتفاع معینی می چینند.معمولاً ارتفاع این تیغه ها 40سانتیمتر بلندتر از سایر دیوارها استاین. تیغه ها را اصطلاحاً»پایه ]« Payeمی نامند.این پایه ها نوعی بادشکن به حساب می آیند واز لحاظ معماری هم فوائدی چند بر آن مترتب است.
-1به نمای بادگیر جلوه خاصی می بخشد.
-2موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود زیرا اردکان ومیبد واطراف آن ها گاهی اوقات گرد وغبار با طوفان همراهاست.
-3بادگیر را درسمت جنوب ومشرف به کوچه می سازند.طبیعی است در صورت عدم وجود پایه، به ویژه در گذشته دور که تا حدی نا امنی در منطقه وجود داشت سارقین از طریق منفذ بادگیر به داخل منازل راه پیدا می کردند.عرض بین دو تیغه که اصطلاحاً »چشمه« می نامند بین چهل تا شصت سانتیمتر است.تعداد چشمه های هر بادگیر بستگی به عرض اتاق دارد به طوری که برای اتاق عرض بین 3و5و7متر به ترتیب 5و7و11چشمه می گذارند.سقف دو پایه را به صورت »چلپیله « Chpile می پوشانند به این ترتیب که دو خشت به طریق مایل به سمت بالا با دست نگه می دارند وسپس یک خشت مابین آن دو خشت می گذارند.بام بادگیر را به صورت خرپشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای گرم وآلوده کمک کند.بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه می پوشانند، سپس دو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می کذارند به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکام بادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید - شریعت زاده،1374، . - 224
-3باد ومکانیزم پیدایش آن
از شش قرن قبل از میلاد تاکنون باد را هوای متحرک می دانند.حرکت هوا به دلیل اختلاف فشار جو است، یعنی هوای قسمتی از جو به دلیل جذب گرمای بیشتر از خورشید وزمین، گرم وسبک تر از هوای قسمت مجاور شده بلا می رود.درمقابل هوای بخشی از جو که مجاور قسمت سرد زمین است سرد وسنگین می شود وفرو می نشیند. هم زمان با جابه جایی قائم، انتقال افقی هوا نیز رخ می دهد. هوای متراکم وسنگین نزدیک زمین به زودی جای هوای سبک صعود کرده را می گیرد واز این جابه جایی افقی هوا باد تولید می شود باد در روی زمین عامل مهمی برای تبادل گرما، رطوبت وانتقال ذرات ذره بینی از نقطه ای به نقطه ای دیگر است، که این امر از لحاظ اقلیمی در فراهم آوردن آسایش انسان یا اخلال در آن چه از جهت گرمایی وچه از لحاظ راحتی رفتاری در محیط بیرون ودرون ساختمان نقش مهمی دارد - رازجویان ،1379، 3و . - 57
-4 عناصر اقلیمی
ایجاد تعادل حرارتی بین بدن و محیط اطراف ، از جمله نیازهای اولیه برای تامین سلامت و آسایش انسان است . ایجاد چنین تعادلی به ترکیب عوامل مختلفی بستگی دارد . بعضی از این عوامل ویژگی های متابولیکی شخص ، فعالیت فیزیکی ، نوع لباس و عادت وی به عوای محیط اطراف اوست و عوامل دیگر عبارتند از ، تابش آفتاب ، درجه حرارت هوا ، رطوبت و جریان هوا . مجموعه این عوامل را " عناصر اقلیمی " گویند یکی از عناصری که به شدت برشکل گیری معماری کویر موثراست اقلیم وآب وهوای حاکم بر آن است:
آب و هوای گرم وخشک بارندگی و رطوبت بسیار کم پوشش گیا هی بسیار ضعیفبادهای موسمی که با خود گردو غبار وشن به همراه دارند بخش وسیعی از سرزمین ایران دارای آب و هوای گرم و خشک با بارندگی کم ، همراه با طوفان های شن و آفتابی سوزان است. روزهای آفتابی و گرم ، هوای خشک ، اختلاف زیاد بین حداقل و حداکثر دمای هوا در شبانه روز و متغیر بودن شدت باد در طول روز از دیگر خصوصیات این منطقه است . این اقلیم از فلات وسیعی در نواحی مرکزی کشور تشکیل می شود . در تابستان ، روزها دمای هوا به 70 درجه و در شب به 10 درجه می رسد . بعد از ظهرها که زمین گرم می شود ، بادهای پراکنده ، گرد و خاک و ماسه های روان را در محیط پراکنده می کنند . در این مناطق بارندگی بسیار نادر ، هوا دم کرده و مه آلود است، از این رو این نواحی به اقلیم بیابانی خشک معروف است . سازندگان بنا در این مناطق با شناخت این ویژگی ها ، خانه را طوری طراحی کرده اند که هر گونه ارتباط مستقیم با عوامل جوی به حداقل برسد و محدوده آسایش تا حد امکان برای اهل خانه فراهم شود.
