مقاله دعای اهورایی یا اهریمنی

بخشی از مقاله

چکیده
در زبان فارسی باستان، واژه ها دارای صورت اهورایی و اهریمنی هستند و کاربرد آنها در متون فارسی پس از اسلام نیز ادامه داشته است؛ اما به علت آمیزش زبان فارسی با زبان عربی، این ویژگی مستور مانده و در مواردی موجب از دست رفتن شفافیت سخن شده و در عوض، آرایه هایی چون جناس وایهام و تقابل ایجاد کرده است. یکی از واژه هایی که در فرهنگ اسلامی جایگاه مهمی دارد»دعا«ست که به معنی کلی، خواستن و طلب کردن به کار میرود. در زبان فارسی باستان در این مفهوم دو واژه »آفرین«و»نفرین«وجود دارد که یکی در مفهوم دعای خوب و دیگری در مفهوم دعای بد به کار میرود.

باوجود این که این دو واژه همچنان در متون پس از اسلام نیز به کار رفته است؛ اما بسامد حضور این دو بسیار کمتر ازدعاست. در حالی که در کاربرد »دعا « گاهی تشخیص خیر و شر جز با ذکر صفت و نوع دعا امکان پذیر نیست. در این پژوهش به روش توصیفی -تحلیلی به بررسی مفاهیم »دعا«در متون فارسی پرداخته و به این نتیجه رسیده ایم که گویندگان فارسی زبان، به دلیل سادگی این کلمه در برابر معادلهای فارسی آن و همچنین جنبه اسلامی، دعا را در مفهوم خیر و شر به جای آفرین و نفرین به کار برده اند. این کاربرد، گاه پوشیده و دارای ایهام است و در موارد بسیاری با ذکر خیر و شر و بد، آنرا مشخص نموده و گاه از فحوای سخن میتوان دریافت که منظور گوینده نفرین است یا آفرین.

واژگان کلیدی: آفرین، نفرین، دعا، واژههای اهورایی، واژههای اهریمنی

.1  مقدمه

همچنان که دین زرتشتی بر مبنای دو عنصر نور و ظلمت و اهورامزدا و اهریمن بنا شده، این رویّه در فرهنگ واژگانی هم ورود یافته است. در گستره واژگانی ایران باستان واژه ها به دو شکل اهورایی و اهریمنی دیده میشوند. واژه هایی متفاوت که معانی یکسانی دارند؛ اما در جایگاه هایی متفاوت قابل استفاده اند . دایره کاربرد این واژه ها پس از ورود کلمات عربی به داخل متون فارسیکمرنگ، شده،؛ امّا هنوز در مواردی باقی است واژههایی مثل: »پا« و»لنگ«، »دویدن« و »دواریستن«، »سخن« و »ژاژ« و بسیاری دو گانه های دیگر که ذکر آن موجب تطویل است. واژه هایی که در این مقاله مورد بحث قرار میگیرد، »آفرین« و »نفرین« و معادل آنها در فارسی بعد از اسلام و در متون فارسی است.

یکی از این واژههای معادل،»دعا«ست که در فرهنگ اسلامی جایگاه مهمی دارد. در متون باستانی فارسی، کلمه » دعا« وجود ندارد. برای مناجات کردن از آفرین استفاده میشود. در مواردی آفر ین به معنی دعای خوب و نفرین در معنی دعای بد به کار رفته است . در این پژوهش ضمن بررسی این واژه ها در آثار ادبی فارسی، میخواهیم ببینیم گویندگانی که با ویژگی واژه های اهورایی و اهریمنی بیگانه شده اند، »دعا«را به جای آنها، در چه مفاهیمی به کار برده و در چه واژههایی را جایگزین نفرین و آفرین نمودهاند.

.1-1پرسشهای پژوهش

-1در متون ادبی پس از اسلام، چه واژههایی جایگزین آفرین و نفرین شده است؟

2 -دعا، در متون فارسی در چه معانی به کار رفته است؟

.2-1پیشینه پژوهش

با جست وجویی که انجام شد، پژوهشی که همخوانی و همپوشانی با مقاله حاضر داشته باشد دیده نشد. برخ ی پژوهشها درباره واژههای اهورایی و اهریمنیو دعا انجام گرفته است؛ امّا هیچ یک از این منظر به آن نپرداختهاند: رضایی باغ بیدی، حسن، »بازنگری واژه های اهورایی و اهریمنی در اوستا«،نامه فرهنگستان، ش18، 1380،صص-68 .76زیانی،جمال،»آفرین ها و نفرین ها:« حکیم ابوالقاسم فردوسی، مولانا جلال الدین بلخی، افصح المتکلمین سعدی، لسان الغیب، شیراز: نوید شیراز،.1396جودکی، مرضیه،»آفرین و نفرین در غزلیات شمس«، به راهنمایی طاووسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، .1390

.3-1روش پژوهش

این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام میشود، به این ترتیب که واژه های آفرین، نفرین و دعا در متون و اشعار فارسی جستوجو شده و مواردی که در معانی گوناگون به کار رفته به روش نمونه تصادفی استخراج شده، مورد بررسی قرار میگیرد.

-2بحث و بررسی

.1-2مفهوم و کاربرد آفرین، نفرین و دعا در متون

در اوستا و متون باستانی ایران واژه های دوگانه فراوانی به کار رفته است . اوستا شناسان بر این باورند که ثنویت حاکم بر اوستا جنبه دینی نداشته و بازتاب آن در زبان اوستایی هم دیده میشود. پژوهش هایی که توسط مستشرقین بر واژه های اوستا انجام شده فرضیات مختلفی را مطرح کرده است . لئو فراختنبرگ - - L.J.Frakhtenbergمنشأ این دوگانگی را تمایز میان انسان و حیوان دانسته که بعدها رنگ دینی به خود گرفته است. هرمان گونترت - Hermann - Gonert ، با بررسی معنا شناختی به این نتیجه رسیده است که واژههایی که بیشترین بار منفی را دارند برای موجودات اهریمنی به کار رفتهاند.

پژوهشگر دیگری به نام لوئیس گری - - Louise Gray، ضمن در این فرضیه نظر خود را اعلام کرد و پیدایش این واژه ها را به عوامل تاریخی و سیاسی نسبت به ویژه جنگهای قومی نسبت داد. به نظر وی، ایرانیان در مواجهه با دشمنان، واژههایی از آنها می آموختند که خود معادل آنها را داشتند، از آنها در مفهومی توهین آمیز برای اشاره به دشمنان و موجودات زیانکار استفاده میکردند - ر.ک: رضایی باغ بیدی،. - 69: 1380 برخی واژه های اوستانی با افزودن پیشوند، دارای بار معنایی منفی و مثبت میشوند. مانند واژه «man»که با پیشوندهای «dus»و«hu » به شکل »دشمن« و »هومن« درآمدهاند. همچنین است واژههای »خوشبو« و »بدبو« که همچنان در زبان فارسی کاربرد دارد.

دهخدا واژه »نفرین« را مرکب از پیشوند»ن« و »فرین« دانسته است که با حذف »ن«پایانی، تبدیل به »نفری« می گردد که متضاد»فری« است - ر.ک: ذیل نفرین - . به این ترتیبا توجّه به معنی »فر« و»فری« در فارسی باستان میتوان گفت این واژه به واسطه پیشوندها، دارای دو حالت دو گانه شده ولی به دلیل آمیختگی دو جزء، این واژه ها بسیط شمرده میشوند.آفرین به معنای ستایش، تحسین و تمجید و تشکر آمده است. آفرینگان نام هر یک از نمازهایی است که زرتشتیان در عیدهایشان میخوانند - صدری افشار،:1391 ج. - 55 :1با این تعریف میبینیم که آفرین و دعا هر دو به مفهوم دعا و مناجات و درخواست خیر برای خود و دیگری به کار میرود.

نفرین نیز درست برخلاف آفرین است به معنی »دعایی برای مرگ، ناکامی و بدبختی کسی - «صدری افشار،:1391 ج. - 2058 :1 برای این واژه فارسی، در عربی معادلی وجود ندارد به همین سبب در زبان ایرانیان پس از اسلام، این واژه به صورت دعای بد یا بد دعایی به کار رفته است که در برابر دعای خوب قرار دارد.دعا در لغت به معنی حاجت خواستن - دهخدا،ذیل دعا - .درخواست از درگاه خدا - ناظم الاطبا، ذیل دعا - .سخنانی که برای خواستن چیزی خطاب به خدا، پیامبر قدیسان و نیروهای فوق طبیعی گفته میشود - صدری افشار،:1391 ج:1 . - 970با توجه به این معنی، دعا هر گونه درخواست از خداوند است و میتواند در باره خود و دیگران باشد بنابراین میتواند شامل نفرین هم باشد. چنانکه در برخی متون به دعای بد و دعای خیر اشاره شدهاست.

در فرهنگ اسلامی، دعا کردن از امور معنوی محسوب میشود و نتایج خوبی هم به بار می آورد . در فرهنگ د ینی دعا اهمیت فراوانی دارد. دعا در معنی لغوی » خواست« است و خواهش از کسی که قدرتی بی مانند دارد در دعا کردن محقق میشود به همین سبب مولوی در داستان اعرابی و زن او هنگامی که مرد کوزه آبی را به سوی خلیفه میبرد یکی از دلایل سالم رسیدن کوزه را نتیجه دعاهای زن میداند:
از دعاهای زن و زاری او                               وز غم مرد و گرانباری او
سالم از دزدان و از آسیب سنگ                        برد تا دارالخلافه بی درنگ - مولوی، :1373ج. - 112 :1

دعا کردن در درمان بیماریهای معنوی اثر دارد. مولوی به کسی که به دیگران حسودی میکند و نمی خواهد چراغ کسان دیگر افروخته باشد یا نمی خواهد دیگران کمالی داشته باشند میگوید برای دفع این حسد از خدا کمک بخواه:از خدا میخواه دفع این حسد تا خدایت وارهاند از جسد مر تو را مشغولیی بخشد درون که نپردازی از آن سوی برونموارد دیگری از تاثیر دعا را در داستان پادشاه و کنیزک - ج. - 1:6 و پسر پادشاه و جادوگر میتوان دید. - ج. - 780 :1 دعا در نزد صوفیه در مفهوم کلی درخواست از خداوند به کار رفتهاست که برخی با آن مخالفند و برخی دیگر به آن اهمیت میدهند:» خلافستمیان مردمان که دعا فاضلترست یا خاموشی و رضا، گروهی گویند دعا به سرّ خویش عبادت است از قول پیغامبر ]صلّی اللّه علیه و سلّم[ کهالدّعاء مخّ العباده آنچه عبادت بود بدو قیام کردن، اولاتر از ترک زیرا که حق حق است ]سبحانه و تعالی[ اگر بنده را اجابت نیاید]و[ به مراد خویش نرسد باری بحقّ خدای قیام نموده باشد؛ زیرا کهدعا اظهار بندگی و درماندگی بود - «قشیری، . - 438 :1385
در متون عرفانی، دعا در معنای خیر و شر به کار رفته است. در عبارات زیر از کشف المحجوب، دعا به معنی خواسته آمده و تفاوتی نمیکند که خیر باشد یا شر، بنده مومن هر خواستهای داشته باشد میتواند به اجابتش امیدوار باشد. با توجه به این که دعا عبادت دانسته شده، باید آن را در مفهوم مثبت ارزیابی کنیم. به طور کلی، این کلمه به مفهوم مثبت دارای بسامد بیشتری است و در کمتر مواردی نفرین محسوب میشود.»چون مؤمنی دعا کند و بر درگاهت سایل را بازدارنده نباشد از خلق زمین و آسمان بار خدایا چون مرگ و گور و حساب را یاد کنم چگونه دل را بدنیا شاد کنم.. - «هجویری، . - 94 :1375در این متن نیز دعا در مفاهیم: مناجات با خدا و دعای خیر آمدهاست: