بخشی از مقاله
چکیده
در مقاله پیش رو شرح مختصری از دعای بارانخواهی مردمان بختیاری منطقه شهی در شمال شهر دزفول ارائه گردیده است. سپس برخی عناصر مراسم از دیدگاه انسانشناسی فرهنگی بررسی شده است. برای گردآوری دادههای تحقیق از مصاحبههای شفاهی میدانی و مطالعات اسنادی استفاده شد و دادههای حاصل، بر مبنای برخی نظریههای مرتبط با توتم و جادو تحلیل شد. نتایج تحلیل نشان میدهد که برخی عناصر موجود در دعای باران مورد نظر،قطعاً باقیمانده از دوران جادو است. اما در مورد برخی دیگر از عناصر از جمله سابقهی توتمیسم نمیتوان با قاطعیت اظهار نظر نمود.
.1 کلیات
.1.1بیان مسئله
فرهنگ مادی هر قوم که عبارت است از »مجموعه پدیدههای محسوس، ملموس و قابل اندازهگیری با موازین کمی« با فرهنگ غیرمادی آنان یعنی »معتقدات، ضوابط خویشاوندی، زبان، هنر، ادبیات، رسوم و «... به هم پیوستگی تام دارند - روحالامینی، :1381 . - 24 این به هم پیوستگی در حوزههای معیشتی با وضوح بیشتری قابل رؤیت است. زیرا فعالیتهای اقتصادی این حوزه که دستاوردهای مشخص مادی دارند، به وسیلهی مجموعهای از قوانین، آداب، رسوم و آئینهایی که به نظر جنبی میرسند همراهی میشوند. از سوی دیگر "آب" مهمترین عامل طبیعی زندگی انسان است.
این اهمیت به ویژه در فلات ایران که جزو سرزمینهای نیمه خشک جهان است از اهمیت مضاعفی برخوردار است. موضوعات اشاره شده در فرهنگ مردمان شهی نیز حضور جدی دارد. منطقه شهی، مساحتی بالغ بر حدود 300 کیلومتر مربع در کوهپایهها و تپهماهورهای شمال دزفول است که طی قرون طولانی، نقطه انتهایی قشلاق عشایر کوچرو بختیاری بوده و هست. همین عامل - پایانی بودن منطقه - موجب روی آوردن برخی عشایر به زندگی یکجانشینی و یا برپانمودن روستاهای نیمهپایدار بوده است. از نظر اقتصادی، این منطقه سه مزیت اقتصادی بسیار مهم برای عشایر شهی داشته و دارد:
الف - بازار سنتی شهر دزفول اقلام بسیار متنوعی نظیر نمد، جاجیم، خورجین، پارچه، چاقو، ماهیتابه، تابه نانپزی، داس، قیچی پشمچینی، محصولات نجاری و خراطی - مثل قلیان، گهواره و ... - ، زیلو، لحاف، وسایل مورد نیاز اسب و الاغ - کمربند چرمی، افسار، نعل، زین - ، همچنین انواع خرما، خشکبار، شیره خرما و ... ونیز انواع خدمات شهری را برای آنان فراهم میکند.
ب - علفزارهای منطقه حتی امروز نیز جزو بهترین منابع برای تغذیه دام به ویژه بز و گوسفند - که جابجایی آنها در میان دشتهای پر فراز و نشیب از گاو آسانتر است - فراهم مینماید.
پ - بخشهای هموارتر برای کشت و کار دیم مناسب است. همانگونه که مشخص است، 2 مورد اخیر رابطهی جدی با بارندگی دارند. چنانچه ریزش باران در زمان مورد نیاز شروع نشود، زمینه برای شکلگیری و انجام دعای بارانِ بسیار پرنشاط و گیرایی فراهم میگردد که "هلهله کوسه" نام دارد. در این مقاله، شیوه برگزاری این مراسم، همچنین شناسایی معنا و مفهوم نمادهای به کارگرفته شده در این دعای باران بررسی شده - اند.
.2.1 ضرورت تحقیق
امروزه بحث تکثر و تنوع فرهنگی درون یک جامعه - چنانچه هر کدام مدعی حذف سایرین نباشد - غالبا به عنوان عامل مباهات کشورها میباشد. زیرا بین هویتهای قومی و ملی و چگونگی درهمتنیده شدن آنها با یکدیگر و تألیفهای فرهنگی که از این امر به وجود میآید رابطه مستقیم وجود دارد. به علاوه، فرهنگها و کنشگران قومی بر فرهنگ مرکزی تأثیر جدی دارند تا جایی که در مورد کشور ما میتوان گفت که ایرانی بودن تنها در چند هویتی بودن و تکثر فرهنگی تاریخی این سرزمین و مردمانش تعریف میشود.
این امر را نباید یک کاستی و نقص بلکه یک حسن بزرگ و امتیاز استثنایی تلقی کرد. تنوع زبانی و قومی و هزاران سنت محلی برای ما بزرگترین شانس برای ایجاد یک نظام مدرن مبتنی بر تکثر قومی و فرهنگی و زبانی است و باید از این امکان استفاده شود - فکوهی، . - 1390 تبعاً، معرفی مراسماتی نظیر هلهله کوسه به عنوان مراسمی برگرفته از آئینهای کهن بخشی از مردم این سرزمین در این هویتیابی مؤثر خواهد بود.
موضوع دیگر اهمیت توریسم روستایی و فرهنگی است. "در کشوری همچون ایران که گستره وسیعی از انواع مناطق جغرافیایی گوناگون از کویر تا جنگل را در بر گرفته و در کوه و دشت و کویر و جنگل و ساحل روستاهایی مملو از فرهنگ غنی ایرانی دارد" - خورسندی، - 1388 مراسمی نظیر هلهله کوسه میتواند بر توسعه توریسم فرهنگی و روستایی تأثیر مستقیم داشته باشد. به علاوه انجام چنین مراسماتی میتواند کارکرد انسجامی برای برگزارکنندگان آن داشته باشد.
1.3. سؤالات تحقیق
- مراسم هلهله کوسه چگونه برگزار میشود؟ چه نکاتی در طول برگزاری آن رعایت میشود؟
- آیا بین هلهله کوسه و توتمیسم ارتباطی وجود دارد؟
- آیا بین هلهله کوسه و جادو ارتباطی وجود دارد؟
- شوخیهای خشن به کار گرفته شده در هلهله کوسه چه معنایی دارد؟
1.4. روش تحقیق
تحقیق انجام شده برای تهیه این مقاله یک تحقیق میدانی بوده است. دادههای اصلی تحقیق از طریق مصاحبه با کسانی که در برگزاری دعای باران "هلهله کوسه" نقش داشتهاند بدست آمده. سپس این دادههای میدانی به کمک مطالعات اسنادی و اطلاعاتی که بر مبنای تکنیک فیشبرداری جمعآوری شده تفسیر و توضیح داده شدهند.
.2 اجرای هلهله کوسه
شروع انجام مراسم در انحصار فرد یا گروه خاصی نیست. در واقع اولین کسانی که احساس کنند نیاز به فرارسیدن باران دارند می - توانند اقدام به برپایی مراسم نمایند. این کار توسط مردان چنین خانوادهای پیشنهاد میشود . وسپس با هماهنگی فامیل و دوستان نزدیک، اولین جرقهی شکلدهی مراسم صورت میگیرد. گام نخست انتخاب فردی است که نقش کوسه را بازی میکند. در اینجا نیز ضوابط خاصی وجود ندارد و تنها کافی است که وی مردی سالم و معمولی باشد تا بتوان با گریم و پوشانیدن لباسهای خاص به او، هویتش را از سایرین پنهان نمود.
برای گریم کوسه رنگ تندی به صورت کوسه زده میشود و خطوط چهره و لبانش رنگ - آمیزی میگردد. برای گوشها و بینی کوسه از دمپایی و وسایلی مثل آن استفاده میشود. سپس کلاه لبهدار بلندی از کاه و کلش بر سر کوسه میگذارند و شنل و لباسهایی نیز از چادر، پوست و پشم و ... برایش تهیه میشود. کوسه در طول مراسم سخن نخواهد گفت. اما با در دست گرفتن یک زنگوله بزرگ در دست، تکان دادن آن و درآوردن صداهای بلند و عجیب و غریب حیوانی، هویتی غیر انسانیو نسبتاً ترسناک از خود ارائه میدهد، طوری کهبعضاً بچهها از دیدن او وحشت میکنند. کوسه به همراه چند محافظ اصلی به راه میافتد و از این روستا به آن روستا و از این مال به آن مال 1 به حرکت درمیآید.
با رسیدن به هر منزل، همراهان کوسه که تشکیل شدهاند از 3 یا 4 یا ... نفر محافظ، مردان - و نه زنان؛ زنان هیچوقت همراه کوسه نمیشوند - فامیل نزدیک و تعدادی نوجوان و کودک شاد و شاداب دنبالهرو، این آواز را سرمیدهند که: "هلهله کوسه" و "خیر کوسن به" یعنی خیر کوسه را بدهید. بخش انرژیک مراسم در همین زمان است که رخ میدهد. زیرا صاحبان خانهها حق دارند که مقاومت کنند و چیزی به کوسه ندهند. این مقاومت چنانچه از سر ادعای زور و قدرت باشد میتواند به نزاع خشنی بیانجامد که دستکم، خوردن چند چوب و مشت ولگد را برای طرفین به ارمغان بیاورد. خشونت موجود در این جنگ و جدالها به حدی است که مشکل می توان باور کرد همین افراد در پایان مراسم - نزدیک صبحگاه - دور هم به بزم مینشینند و با هم میگویند و میخندند.
