بخشی از مقاله
چکیده:
خلاقیت یکی از عالی ترین و پیچیده ترین فعالیت های ذهن آدمی است که تعلیم و تربیت و در درجه اول مدارس باید به آن توجه کنند . خلاقیت نه فقط به هوش و تفکر بلکه به سازمان شخصیت فرد نیز مربوط می شود . یکی ازسؤالاتی که در چهار دهه گذشته ذهن بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان تعلیم و تربیت را به خود مشغول کرده این است که آیا می توان خلاقیت را پرورش داد؟ این مقاله که در قالب توصیفی-مروری نوشته شده است تلاش کرده که به این سوال پاسخ دهد و همچنین در این مقاله به بررسی خلاقیت در ابعاد مختلف از جمله مفهوم خلاقیت و روند تفکر خلاق ، ویژگیهای افراد خلاق ، عوامل موثر در خلاقیت ، نقش معلم در پرورش خلاقیت وراه های ایجاد و پرورش خلاقیت در دانش آموزان، می پردازیم. در پایان ضمن اشاره به روش های متعددی که علمای تعلیم و تربیت برای ایجاد و پرورش خلاق پیشنهاد میکنند را بررسی میکنیم.
کلیدواژه ها: ،خلاقیت، آموزش و پرورش،معلمان،دانش اموزان ابتدایی
مقدمه:
خلاقیت و چگونگی پرورش آن موضوعی است که در نظام آموزش ما به ان توجهی نمی شود و اهمیت بسزایی را که دارد نادیده می گیرند. بدون شک بخشی از ناکارآمدی این نظام هم مربوط به همین کوتاهی و بی توجهی است. بنابراین بر برنامه ریزان و مسئولان آموزش و پرورش از پائین ترین تا بالاترین سطوح واجب است که به گونه ای عمل کنند که این نقصه برطرف شود خصوصا در سیستم آموزشی کودکستان و ابتدایی یاید این موضوع مورد توجه فراوان قرار گیرد چون خلاقیت خصیصه ای است که در همان اولین سالهای زندگی می توان به بهترین شکل ممکن انرا پرورش داد و بارور کرد. و اساسا بخش عمده ای از شخصیت کودک در همان 6 سال اول عمر او شکل می گیرد. دوره ای که کودک درک خود از دنیای اطرافش را افزایش می دهد زبان یاد می گیرد و بتدریج دیگر توانائیهایی را که دارد کسب میکند. خلاقیت یکی از ویژگیهای بارز انسان و از دسته فرآیندهای عالی مغز او می باشد. که نقشی بسزا در شکل گیری شخصیت و منش کودک و آینده او بازی میکند به همین جهت لازم است که این خصیصه ارزشمند بخوبی شناخته شود و حداکثر تلاش را برای پرورش آن در کودک بعمل اورد.
مفهوم خلاقیت و روند تفکر خلاق:
نگاهی به منابع معتبر مربوط به خلاقیت، نوآوری و تفکر خلاق نشان می دهد که ریشه این اصطلاح در نوع و روش فکری انسان نهفته است. در حقیقت فرد خلاق کسی است که از ذهنی جستجوگر و آفریننده برخوردار باشد درباره مفهوم خلاقیت تعاریف متعدد و گاه متضادی ارائه شده است ولی در مورد تعریف زیر یک اتفاق نظر کلی مشاهده شده است.خلاقیت توانایی فرد برای تولید ایده ها، نظریه ها، بینش ها یا اشیاء جدید و بدیع و بازسازی مجدد در علوم و سایر زمینه ها است که توسط متخصصان، اصیل واز نظر علمی، زیبا شناسی، تکنولوژی، اجتماعی با ارزش تلقی گردد. - ورنون 1989،ص - 94در قرآن نیز از آفرینندگی گاهی بر معنی تسخیر تعبیر شده است و»تسخر لکم ما فی السموات فی الارض جمیعاً« - سوره جائیه- آیه - 13
یعنی خداوند بر پدیدههای طبیعی آنچنان نیرویی بخشید که انسان میتواند با قدرت تسلط و حاکمیتی که دارد در آن تصرف نموده و هر گونه دگرگونی و سازندگی در آن بوجود آورد.امروزه، چهارچوب روانشناسی به ما اجازه میدهد که بر این عقیده باشیم فرایند خلاقیت ذاتی نیست بلکه میتواند آموزش داده شود. ما از طریق آموزش میتوانیم به کودکان یاد دهیم که به راههای غیر معمولی فکر کنند و از طریق تفکر واگرا به بررسی مشکلات پرداخته و به راه حلهای مناسب دست یابند. مساله این است که اجازه تفکر در این حیطه را به مربیان بدهیم که جریان خلاقیت، جریانی از قبل ساخته شده نیست، بلکه روندی زاینده و قابل تغییر میباشد. - 5 - به نظر »ویلیام جیمز«، همه ما توانایی و استعداد خلاقیت را داریم ولی متاسفانه در طول زندگی ودر مسیر آموزش یاد میگیریم که غیر خلاق باشیم.
به عبارتی در سطح کلی محیط یادگیری اعم از خانه، مدرسه و اجتماع ما را به تفکر همگرا عادت میدهند - اسپرینتهال، 1977،ص - 576، او معتقد است دوران کودکی سرآغاز شکل گیری روند تفکر خلاق محسوب میشود - همان منبع، ص . - 517بنابر تعاریف فوق نتیجه میگیریم خلاقیت عبارتست از: توانایی مشاهده اشیاء به روشهای جدید، یادگیری از طریق تجربیات گذشته و ارتباط آن به موقعیتهای جدید، تفکر در راستای برداشتن موانع و خطوط نا متعارف.بدین ترتیب فرایند آموزش و یادگیری میتواند تفکر خلاق را پرورش دهد و افرادی کاوشگر، آفریننده، مشکل گشا، نوآور، مولد و عامل تغییر را تربیت کند.
ویژگی های دانش آموزان خلاق:
نیکسون - 1962 - ،تورنس - - 1966 و لیکاک - 1979 - ،ضمن تحقیقاتی ویژگیهای دانشآموزان خلاق را چنین عنوان کردهاند: -1 دارای هوش کلامی و فضایی بسیار برجسته -2 دارای هوش بالاتر از سطح متوسط -3 دارای ظرفیتهای حافظهای فوقالعاده در ثبت و نگهداری وقایع مختلف -4 آمادگی جهت تجربه امور و فعالیتهای مختلف -5 استقلال فکری - استاین، 1974 ،ص -6 - 548 دارا بودن رفتار مطلوب اجتماعی -7 بیان صریح و روشن - بارون، -8 - 1968 طرز فکر انتقادی، فعال و کنجکاو بودن - استرنبرگ تیلر،جان دیویی،- 9 - 1985 برخورداری از نوع تفکر واگرا - گیلفورد - -10 علاقهمند بودن به مسایل فلسفی و مذهبی -11 مقاوم، باجرئت، انتقاد پذیر و خستگی ناپذیر بودن -12 خود جوش، صادق و ساده بودن. - افروز،1365، ص - 21هیز - 1988 - ، متذکر میشود که افراد بسیار خلاق، اغلب بطور کامل در کار خود غرق میشوند. زندگینامه افراد بسیار خلاق این نکته را مورد تأکید قرار میدهد که آنها برای عرضه کارهای مهم، انگیزههای عالی دارند و بسیار سخت کوشند.بدین ترتیب مجموع یافتههای تحقیقی روانشناسان در مورد انسانهای خلاق را میتوان در 6 دسته زیر خلاصه کرد:
-1آفرینش گری و هوش
-2 آگاهی و حساسیت
-3 انعطاف پذیری و ابتکار
-4 شک گرایی و پایداری
-5 بازیگوشی فکری و شوخ طبعی
-6 ناهمنوایی و اعتماد بنفس
پژوهشهای مقدماتی »پال تورنس«، نشان میدهد که دانش آموزان خلاق معمولاً با همگنان خود کمتر سازش میکنند، به ایدههای خود بیشتر علاقه دارند و برای مقبول افتادن و پذیرفته شدن تلاش نمیکنند. آنها به علایق شدید همکلاسیهای خود نسبت به کارهای غیر درسی و غیر
