بخشی از مقاله
چکیده
هدف اصلی این پژوهش، تحلیل تأثیر ارزشهای فرهنگی - فردگرایانه و جمعگرایانه - در تبیین رفتار مشارکتی کشاورزان بود که از لحاظ هدف از نوع پژوهشهای کاربردی و از لحاظ شیوهی تحلیل از نوع پژوهشهای "توصیفی وعلّی رابطهای" است. جامعهی آماری مورد مطالعه، شامل 23750 نفر از کشاورزان در جنوب حوزه آبریز دریاچه ارومیه بود که 378 نفر از آنها با استفاده از جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای نمونهگیری از روش نمونهگیری تصادفی طبقهای با انتساب متناسب استفاده شد. ابزار پژوهش در این پژوهش، پرسشنامهای بود که روایی آن با استفاده از نظرات متخصصان مورد تأیید قرار گرفت.
پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ محاسبه گردید و اعتماد پرسشنامه را برای انجام پژوهش قابل قبول ارزیابی کرد . - 0/75 0/90 - یافتههای حاصل از تحلیل رگرسیونی نیز حاکی از آن بود که دو متغیر ارزشهای فردگرایانه و جمعگرایانه دارای اثر معنیداری بر روی رفتار مشارکتی کشاورزان بودند و این دو متغیر توانستند، 32/5 درصد از تغییرات متغیر رفتار مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب را پیشبینی کنند. در این راستا، نتایج پژوهش نشان داد که که تعاملات کشاورزان با کشاورزان دیگر و به صورت کلی ارزشهای فرهنگی کشاورزان، در تعیین نوع رفتارهایی که در زمینه حفاظت از منابع آب از خود نشان خواهند داد، تأثیر بسزایی دارد. به عبارتی دیگر، رفتارهای مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب در خلاء اتفاق نمیافتد ومطمئناً از شرایط و محیط اجتماعی و نوع روابطی که افراد با افراد دیگر جامعه دارند، تأثیر میپذیرد.
واژههای کلیدی: رفتار مشارکتی کشاورزان، حفاظت منابع آب، ارزش فردگرایانه، ارزش جمعگرایانه.
مقدمه
امروزه موضوع مشارکتهای مردمی، ماهیت آن، ساز و کارهای اجرایی و کیفیت بهرهگیری از آن، جزئی جدا نشدنی در ادبیات توسعه شده است. ضرورت توجه به این امر از آنجا ناشی گردید که بسیاری از تجربیات گذشته دولتها در مناطق مختلف بهویژه در روستاها حاکی از آن بود که عدم دخالت مردم در فرآیند برنامهها موجب شد که مردم به طرحهای اجرا شده تعلق خاطری نداشته باشند. این مسأله در دراز مدت، زمینه شکست این گونه طرحها را فراهم آورد - حیاتی و همکاران، - 1389 مشارکت در مفهوم واقعی خود قادر است که ازخود بیگانگی افراد را بکاهد، اعتماد عمومی را بیافزاید، از برخوردها جلوگیری کند، به قوانین معنا دهد، از برنامه های سازمانی حمایت کند، دانش محلی را شکوفا نماید، در یادگیری جمعی تأثیر گذارد و فرآیندهای دموکراتیک را در نهادها بطور چشمگیری افزایش دهد - حیاتی و همکاران، 1389؛ . - Salam et al., 2005
از طرف دیگر، مشارکت گستردهی مردم و تغییر در نگرش و رفتار افراد یکی از شناختهشدهترین لازمههای هر برنامهی مدیریت پایدار است. به عبارتی دیگر، مدیریت پایدار و نیز کیفیت محیطزیست وابسته به این است که آیا افراد علاقهای به کمک به حفاظت از منابع دارند یا نه. دانستن طرز تفکر مردم، چگونگی ادراک منابع طبیعی از طرف آنها و اینکه دوست دارند که برای حفاظت از محیطزیست چه اقداماتی انجام گیرد؛ برای حل مسائل و بحرانهای محیطزیستی ضروری به نظر میرسد . - Katuwal, 2012 - در این میان، آب یکی از منابع طبیعی اساسی است که برای مصارف گوناگون نظیر آبیاری در کشاورزی، آشامیدن، شستشو و نظافت مورد نیاز است . - Adams, 2014; Fielding et al., 2012 - همچنین، این منبع برای عملکرد طبیعی اکوسیستم مورد نیاز است. با این وجود، کمبود این منبع مهم یکی از مهمترین مشکلات محیطزیستی قرن بیستویکم میباشد - Adams, 2014; Corral-Verdugo et . - al., 2003
نگاهی به آمار و ارقام مربوط به میزان بارندگیها و منابع آبهای زیرزمینی و همچنین تغییرات آب و هوایی در کشور ایران نیز نشاندهندهی درگیری کشور با یک بحران آبی و محیطزیستی بزرگ است که در صورت عدم مدیریت این بحران، آسیبهای جبرانناپذیری بر کشور وارد خواهد شد . این در حالی است که در میان ابعاد مختلف بحران محیطزیستی، "بحران مربوط به دریاچهی ارومیه" نمود ویژهای به خود گرفته است - رمضان پور قوامآبادی و سنایی پور، . - 1392 عوامل زیادی در بروز بحران محیطزیستی دریاچهی ارومیه دخیل بودهاند؛ اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، نقش کشاورزی و مصرف بیش از حد آب در این بخش را نمیتوان در بروز این بحران نادیده گرفت. به عنوان مثال، مجرد آشنا - 1392 - در پژوهش خود نتیجه میگیرد که میزان بارندگیها و نیز آبهای ورودی به دریاچهی ارومیه در تمام سالها از مقدار نیاز دریاچهی ارومیه بیشتر بوده است و این بخش کشاورزی است که با مصرف نزدیک به 90 درصد از این آبها، نقش مهمی در خشک شدن دریاچه داشته است. با توجه به اینکه بیشتر طرحهای فنی و اقتصادی کلان نیز برای احیای دریاچه موفقیت چندانی به دنبال نداشته است؛ در این راستا، در سالهای گذشته توجه مسئولان به ابعاد اجتماعی راه حل جویی برای نجات دریاچهی ارومیه معطوف شده است و مشارکت کشاورزان در حفاظت از منابع آب از همین منظر، مورد توجه قرار گرفته و دارای اهمیت است.
از طرف دیگر، موضوعات "مشارکت کشاورزان" و "حفاظت از منابع آب" در حوزه آبریز دریاچه ارومیه دو مفهوم بههمپیوسته و جدانشدنی میباشند، در این راستا، وقتی این مفاهیم باهم مورد بحث قرار میگیرند، بهنوعی به رفتارهای تعاملی انسان - کشاورزان - با محیطزیست و منابع طبیعی اشاره میکنند. این در حالی است که یکی از حوزههای علمی مهم که به بررسی رابطه و تعاملات انسان با محیطزیست میپردازد، حوزهی "روانشناسی محیطزیستی" است. لذا، پژوهش حاضر رفتارهای مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب را از منظر روانشناسی محیطزیستی مورد توجه قرار داده است و بر آن است تا توانایی برخی از متغیرهای روانشناسی را در تبیین رفتار مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب مورد بررسی قرار دهد. ادبیات مرتبط موجود در این زمینه در "روانشناسی محیطزیستی" نشان میدهد که دستیابی به تغییرات رفتاری در ارتباط با محیطزیست، در ابتدا نیازمند ایجاد تغییر در نگرشها و ارزشهای افراد نسبت به آن است، چرا که مطالعات تجربی در این زمینه نشاندهندهی آن است که افراد با نگرش و ارزشهای محیطزیستی مثبتاحتمالاً رفتارهای زیستمحیطگرایانه بیشتری از خود نشان خواهند داد . - Halpenny, 2006 - ارزش اشاره به "به تعلق خاطر و اهمیتی که افردا به محیطزیست، همنوعان و خودشان در رفتارهایشان میدهند" دارد. . - Stern, 2000 - بنابراین، درک ارزشها هدف اصلی بسیاری از پژوهشگران در دستیابی به بینشهای جدید در راستای کمک به پژوهشها در زمینه رفتارهای محیطزیستی است - حقیقتیان، . - 1393
این در حالی است که نگرش نسبت به طبیعت و محیطزیست با توجه به دو دیدگاه کلی مورد بحث قرار گرفته که از آنها به "رویکرد منطقی" و "رویکرد اخلاقی" یاد میشود - ولیزاده و همکاران، . - 1394 پیشفرض رویکرد منطقی این است که رفتار انسان بهعنوان یک موقعیت انتخاب منطقی است. اما در مقابل آن، پیشفرض رویکرد اخلاقی، رفتار انسان را با توجه به یک دید اخلاقی موردتوجه قرار میدهد . - Stern, 2000 - به عبارتی دیگر، رویکرد منطقی فرض میکند که افراد به صورت ارادی عمل میکنند؛ در حالی که رویکرد اخلاقی انگیزههای اخلاقی را در تصمیمگیری انسان مورد توجه قرار میدهد. یا بر اساس گفتههای آیزن و فیشبین - Azjen & Fishbein, 1980 - ، رویکرد انتخاب منطقی بر این پیشفرض استوار است که "مردم در نهایت به صورت منطقی عمل میکنند"؛ زیرا " از اطلاعات در دسترس خود استفاده منطقی میکنند" و "به وسیلهی انگیزههای ناخودآگاه یا امیال مافوق غریزی" کنترل نمیشوند و رفتار آنها بدون تفکر نمیباشد. هر کدام از این رویکردها دارای محدودیتهایی نیز میباشند. به عنوان مثال، مهمترین محدودیت رویکرد منطقی این است که "شناختهای انسان همیشه منطقی نیستند". زیرا، رفتارهای محیطزیستی اغلب به عنوان موقعیتهای اخلاقی که در آن منافع فردی با منافع دیگران در تضاد است، توصیف میشود . - Pradhananaga. 2014 -
رویکرد اخلاقی به لحاظ این که علاوه بر ارزشهای نوعدوستانه - که در نظریه فعالسازی هنجار مورد توجه قرار گرفته بود - ارزشهای خودخواهانه و زیستکره را نیز در نظر میگیرد - نظریه ارزش باور هنجار - ، نسبت به رویکرد منطقی برتری دارد، ولی به دلیل اینکه تأثیر ارتباطات و تعاملات اجتماعی و فرهنگی را بر روی رفتار در نظر نمیگیرد، دارای محدودیت است . - Stern, 2000 - این تعاملات به ویژه در چالشهای اجتماعی مانند رفتارهای مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب بیشتر نمایان میشود. زیرا، میان خواستهای " فردی و جمعی" و "کوتاهمدت و بلندمدت" در دنیای واقعی تضادهای زیادی وجود دارد. این تضاد - اقدام کردن در راستای منافع فردی یا جمعی - عموماً در قالب دو ارزش فرهنگی نشان داده میشود که عبارتند از: ارزشهای فردگرایانه و جمعگرایانه . - Matsumoto et al., 1997 - ارزشهای محیطزیستگرایانه اگرچه ابعاد مختلف تعاملات انسان با محیطزیست را نشان میدهد، ولی، تعاملات میان انسان با انسان را در نظر نمیگیرد. مرور ادبیات مربوط به این موضوع هم حاکی از آن است که مطالعات کمی به بررسی ارتباط - Association - میان ارزشهای ارزشهای فرهنگی و رفتار محیطزیستگرایانه مانند رفتار مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب پراختهاند. در این راستا، هدف کلی پژوهش حاضر این بود که به بررسی تأثیر دو نوع ارزشهای فرهنگی فردگرایانه و جمعگرایانه در تبیین رفتار مشارکتی کشاورزان در حفاظت از منابع آب در بخش جنوبی حوزه آبریز دریاچه ارومیه بپردازد.
روش تحقیق
هدف اصلی این پژوهش، تحلیل تأثیر ارزشهای فرهنگی - فردگرایانه و جمعگرایانه - در تبیین رفتار مشارکتی کشاورزان بود که در سال 1393 به اجرا در آمد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف از نوع پژوهشهای کاربردی و از لحاظ شیوهی تحلیل از نوع پژوهشهای توصیفی و علّی رابطهای است. جامعهی آماری مورد مطالعه در این پژوهش، شامل 23750 نفر از کشاورزان در جنوب حوزه آبریز دریاچه ارومیه بود - مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان میاندوآب، . - 1393 حجم نمونه بر اساس جدول کرجسی و مورگان - Krejcie & Morgan, 1970 - به تعداد 378 نفر برآورد گردید. برای نمونهگیری از روش نمونهگیری تصادفی طبقهای با انتساب متناسب استفاده شد که مبنای مورد نظر برای طبقهبندی منطقهی مورد مطالعه، دهستانهای مربوطه بود. ابزار اندارهگیری در این پژوهش، پرسشنامه بستهپاسخ بود که روایی ظاهری و محتوایی آن با استفاده از نظرات متخصصان دانشگاهی در عرصه ترویج و آموزش کشاورزی و روانشناسی مورد تأیید قرار گرفت.
پایایی پرسشنامه در میان کشاورزان شهرستان ملکان - خارج از جامعه آماری - و با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ برای متغیرهایی که با طیف لیکرت مورد سنجش قرار گرفتند، محاسبه گردید و اعتماد پرسشنامه را برای انجام پژوهش قابل قبول نشان داد 0/90 - تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخهی 22 صورت گرفت. متغیر وابسته مورد بررسی در این پژوهش "رفتار مشارکتی کشاورزان در حفاظت منابع آب" بود که به صورت "رفتارهای فردی و اجتماعی کشاورزان در راستای حفاظت از منابع آب سطحی" تعریف میشود. همچنین، تعدادی از گویههای این متغیر از مطالعات یزدانپناه و همکاران - Yazdanpanah et al., 2014 - و شِبان - Sheban, 2014 - - البته با جرح و تعدیل برای تطابق با مطالعهی حاضر - بدست آمد و برخی از گویهها نیز خودساخته - محققساخته -
