بخشی از مقاله
چکیده
باتوجه به حجم توسعه برنامهریزی شده در حوزه انرژی کشور و نیاز به تامین منابع مالی در سالهای آتی، تامین مالی در حوزه انرژی یکی از اساسیترین مقولههای توسعه و پیشرفت در زیرساختها و صنایع مرتبط با بخش انرژی کشور تلقی میگردد. در این مقاله به بررسی و ارائه جدیدترین مفاهیم، ابزارها و روشهای نوین تامین مالی در حوزه انرژی از دریچه مالی اسلامی پرداختهایم. مالی اسلامی بستری است که به جذب منابع مالی و هدایت آنها به سمت واحدهای نیازمند نقدینگی - در قالب عقود و ابزارهای مالی اسلامی تحت نظام مبتنی بر شریعت - کمک میکند. علاوه براین در توسعه اقتصادی پایدار، جلوگیری از انسداد منابع مالی، نوسازی و تجهیز منابع عملیاتی حوزه انرژی و افزایش کارایی انرژی نقش بسیار مهمی ایفا مینماید. همچنین راهکارهایی جهت رفع موانع و محدودیتها، تسریع در امر تامین مالی بخش انرژی و استفاده بهینه از ابزارها و روشهای نوین تامین مالی ارائه گردیده است.
واژههای کلیدی: تامین مالی اسلامی، ابزارهای مالی اسلامی، صکوک
-1 مقدمه
زار سرمایه نقش مهمی در توسعه مالی و اقتصادی یک کشور دارد. اگر بتوانیم اقتصاد را به دوبخش واقعی و مالی تقسیم کنیم، آنگاه بخش واقعی شامل کالاها و خدمات تولیدی و بخش مالی دربرگیرنده تامین منابع مالی موردنیاز برای ایجاد ظرفیت مولد خواهد بود. به بیان دیگر، اقتصاد نقش مالی خود را با حرکت دادن پس اندازها از بخشهای دارای مازاد و سوق دادن آنها به بخشهای مولدی که نیاز به سرمایه دارند، ایفا مینماید.بازارهای مالی اسلامی یکی از پارادایمهای قابل ملاحظه در نظام مالی نوین جهانی است و هماکنون صنعت مالی اسلامی به پنجمین دهه فعالیت خود وارد شده است. [1] به طور کلی مالی اسلامی پنج محور را پیش روی خود قرار داده و برآنها تمرکز دارد:
جلوگیری از ربا، تسهیم سود و تقسیم ریسک، وجود یک دارایی پایه - به عنوان پشتوانه مالی برای ابزارهای مالی - ، جلوگیری از ایجاد شرایط عدم اطمینان و ممنوعیت از وجود داراییهای حرام در معاملات؛ مانند الکل و قمار. با وجود اینکه این سازگاری درباره ابزارهای مبتنی بر مالکیت نسبتاً آسان است، اما برای برخی ابزارهای دیگر نیاز به بازطراحی کامل ابزارها برای سازگاری با شریعت احساس میشود.بازطراحی و یا طراحی ابزارهای نوین به منظور سازگاری با شریعت اسلامی نکته بسیار مهمی است که در کشورهای اسلامی و سایر کشورهایی که به دنبال بهرهبرداری از ابزارهای مالی اسلامی هستند توسط برخی نهادهای خاص انجام میگیرد.
این صنعت درحال تجربه توسعه روزافزون خود به عنوان یکی از اهداف جریان مالی نوین در دنیا است. اگرچه درحدود یک درصد از کل داراییهای مالی جهان را شامل میشود، اما به رشد باثبات خود در دهه قبل ادامه داده است. در سال 2005 صنعت مالی اسلامی درحدود 700 میلیارد دلار ارزش داشت اما از پایان سال 2012 ارزش آن مضاعف شده و به حدود 1/6 تریلیون دلار افزایش یافت. انتظار میرود تا سال 2020 کل دارایی-های مالی اسلامی به رقم 6/5 تریلیون دلار رسیده و بانرخ رشد مرکب سالانه 19/15 درصد در خلال سالهای 2012 تا 2020 افزایش یابد. [2] تامین مالی بخش انرژی همواره یکی از دغدغههای مهم کشورهای برخوردار از منابع غنی انرژی و همچنین کشورهای نیازمند به مصرف انرژی بوده است.[13]
- به طوری که سرمایهگذاری سالیانه به ارزش دو تریلیون دلار در سمت عرضه مورد نیاز است تا بتوان انرژی مورد تقاضا در دنیا را پاسخ داد. همین موضوع بیانگر این است که بخش انرژی نیازمند سرمایهگذاری بسیار عظیم میباشد. از دوتریلیون دلار میزان 740 میلیارد دلار در بخش برق، 621 میلیارد دلار در بخش نفت و 399 میلیارد دلار در بخش گاز طبیعی باید سرمایهگذاری گردد. [13]میزان بسیار زیادی از ذخایر نفت و گاز جهانی در منطقه خاور میانه و تحت کنترل حکومتهای اسلامی قراردارد. [14] در جدول شماره 1 اطلاعات مربوط به اندازه منابع، درصد جمعیت مسلمانان و میزان نفوذ مالی اسلامی را در بخش بانکی مجموعهای از کشورهای برخوردار از منابع غنی در خاورمیانه مشاهده میکنید.
کشورهای حوزه خلیج فارس خصوصاً ایران و عربستان سعودی برنامههای گستردهای جهت توسعه پروژههای پایین دستی و سرمایهگذاری در پروژههای برق و انرژیهای تجدیدپذیر دارند. به همین دلیل نیاز به سرمایهگذاری در زیرساختهای انرژی در این کشورها اجتناب ناپذیر است. بسیاری از کشورهای اسلامی حاضر در منطقه خاورمیانه -جمهوری اسلامی ایران نیز مستثنی از این قضیه نیست- به لحاظ منابع مالی جهت سرمایهگذاری با محدودیتهای مواجه هستند. به دلیل ماهیت تامین مالی اسلامی که نوعی تامین مالی با پشتوانه دارایی فیزیکی میباشد، [2] تامین مالی در کشورهای اسلامی میتواند به طور کارا و ازطریق ابزارهای مالی اسلامی صورت پذیرد.
ویژگی قراردادها و سازوکار شفاف در تقسیم ریسک دوکلید اساسی در تامین مالی اسلامی است.درگذشته تامین مالی اسلامی در پروژههای بزرگ انجام نمیگرفت اما اکنون این وضعیت تغییر یافته است و روند روبهرشد تامین مالی اسلامی به دلیل رشد قابل ملاحظه بخش مالی اسلامی در منطقه خاورمیانه میباشد به طوری که هماکنون پروژههای انرژی از کارایی و نقدشوندگی بالایی برخوردارند و بخشهای مالی کشورها – متناسب با پیشرفت نظام مالی خود- قادر به ارائه خدمات مبتنی بر شریعت و ابزارهای مالی مناسب به منظور رفع نیاز تامین مالی میباشند. [16]بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران نیز طی سالهای اخیر در راستای توسعه ابزارهای مالی اسلامی و مبتنی بر شریعت تلاشهای قابل ملاحظهای نموده است.
این ابزارها در تامین مالی انواع پروژهها مورد استفاده قرار گرفتهاند و سهم زیادی در تامین مالی کشور داشتهاند. درادامه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.اما در بخش بعد قصد داریم نگاهی به انواع ابزارهای مالی اسلامی بیندازیم، دربخش سوم به بررسی ابزارهای مالی اسلامی منتشر شده در ایران میپردازیم، دربخش چهارم موانع، محدودیتها و چالشهای موجود در مسیر توسعه و انتشار این ابزارها را مورد بررسی قرار میدهیم و درنهایت دربخش پنجم راهکارهایی جهت رفع موانع و محدودیتها، تسریع در امر تامین مالی بخش انرژی و استفاده بهینه از ابزارها و روشهای نوین تامین مالی ارائه میگردد.
-2 ابزارهای مالی اسلامی
نقش بازار سرمایه اسلامی به ویژه بازار صکوک در یافتن مسیرهای مطلوب برای تجهیز موثر منابع کوتاه تا بلندمدت و پاسخگویی به نیازهای تامین مالی دولت و بخش خصوصی جهت تسهیل فرآیند توسعه اقتصادی کشور تجلی میباید. این بازار مهمترین منبع تامین مالی طرحهای سرمایهگذاری در مقیاس بزرگ است که دسترسی به منابع مالی با سررسیدهای مناسب را امکانپذیر کرده و به این ترتیب نقشی مهم در رشد و شکوفایی اقتصادی کشور خواهد داشت. ویژگی اصلی نهفته در ساختار صکوک، سازگاری آن با موازین شریعت و اتکای آن به وجود داراییهای پایه مشخص است که امنیت پایداری را برای سرمایهگذاران این اوراق فراهم میآورد. [3]
بازار صکوک در سالهای اخیر بیشترین رشد را در بخشهای گوناگون مالی اسلامی داشته است. حجم انتشار جهانی صکوک با نرخ سالانه 20/8 درصد در بازه زمانی سالهای 2008 تا 2013 توسعه یافته است و به رقم 294/7 میلیارد دلار تا پایان فصل سوم سال 2014 رسیده است. درسال 2014 کشور انگلستان به تنهایی 200میلیون پوند ، لوکزامبورگ 200 میلیون یورو، امارات 750میلیون دلار، هنگ کنگ 1 میلیارد دلار و آفریقای جنوبی 500میلیون دلار انواع صکوک منتشر کردهاند. [17]
-1-2 تحلیل نظری انواع صکوک
در این قسمت نگاهی تحلیلی به انواع صکوک خواهیم داشت:
-1-1-2 اوراق اجاره: اوراق اجاره، نشان دهنده مالکیتمشاعِ دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده می شود. همچنین، اوراق اجاره به انواع مختلف، انتشارپذیر است که مهم ترین آنها عبارت است از: اوراق اجاره تأمین دارایی، اوراق اجاره تأمین نقدینگی، اوراق اجاره رهنی و اوراق اجاره شرکت های لیزینگ[4] گفتنی است که اوراق اجاره، قابلیت خرید و فروش در بازار ثانویه را نیز دارند. [5]،[6]
-2-1-2 اوراق مشارکت: با توجه به اینکه اوراق مشارکت بر اساس قرارداد شرکت منتشر می شود بنابراین، شراکت افراد در عین یا دین یا منفعت و یا حق است و دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط، شریک خواهند بود. همچنین، اوراق بهادار مشارکت به دو صورت منتشر می شود: در حالت اول، ناشر اوراق مشارکت، بخشی از
