بخشی از مقاله
چکیده
افزایش تولیدات و بهرهوری کشاورزی امر ضروری است که کشاورزان از طریق تعامل با خدمات ترویجی، بهرهمندی از تحقیقات کشاورزی و مصرف بهینه نهادههای کشاورزی این مسئولیت را به عهده دارند. لذا درک اهمیت تولیدات کشاورزی و پیدا کردن فاکتورهای مناسب برای افزایش آنها از طریق شناسایی و تعریف کردن سیاستهای کشاورزی کارآمد یک امر ضروری میباشد. تلاش این تحقیق آن است که با تعیین سازههای اثرگذار بر عملکرد محصولات کشاورزی بتوان راهکارهایی را برای رشد بهتر بخش کشاورزی فراهم آورد. برای دستیابی به هدف پژوهش از روش اسناد پژوهی و مطالعه آمارنامههای کشاورزی انتشاریافته توسط سازمان جهاد کشاورزی و مرکز آمار ایران در سال زراعی 89-90 استفاده گردید. جامعه آماری تحقیق شامل 30 استان ایران میباشد.
دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS16 مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل همبستگی نشان میدهد که همبستگی مثبت و معنیداری بین متغیرهای تعداد طرحهای تحقیقی- ترویجی، تعداد مرد مددکار ترویجی، تعداد افراد آموزشدیده در دورههای ترویج کشاورزی - نفر - و تعداد کارگاه ترویجی با عملکرد محصولات پیاز، لوبیا و سیب میباشد.
همچنین نتایج حاصل از تحلیل رگرسیونی نشاندهنده تأثیرگذار بودن برنامهها و روشهای مختلف ترویجی از قبیل تعداد طرحهای تحقیقی-ترویجی، تعداد نشریات ترویجی، تعداد مزارع و باغات نمایشی، تعداد مرد مددکار ترویجی و تعداد کارگاه ترویجی در افزایش عملکرد محصولات پیاز، لوبیا، سیب و انار است. به عبارتی، استانهایی که در کنار سایر عوامل تولیدی نظیر کود، سم و بذر مصرفی، ماشینآلات کشاورزی و تعاونیهای تولید کشاورزی از برنامهها و روشهای مختلف ترویجی استفاده میکنند. یک سیر صعودی را در افزایش عملکرد محصولات تولیدی - پیاز، لوبیا، انار و لوبیا - داشته و باعث بهبود تولیدات کشاورزی آنها شده است.
کلیدواژه: ترویج کشاورزی، عملکرد محصولات کشاورزی، ایران
مقدمه
کشاورزیجهان، مخصوصاً کشاورزی در آسیا، تغییراتی تکنولوژیکی را در طی انقلاب سبز 1985 -1965 تجربه کرده است. افزایش تولید محصولات کشاورزی و بالا رفتن اشتغال در این بخش به سرعت فقر را در طی قرن 20 کاهش داده است، اما نوسازی و بازسازی این بخش جهت افزایش تولیدات و بهرهوری کشاورزی امری ضروری میباشد. این افزایش تولیدات کشاورزی، از طریق بکارگیری صحیح نهادههای کشاورزی - کود مصرفی، ماشینآلات کشاورزی، سموم مصرفی، بذر اصلاح شده - ، برنامهها و خدمات ترویج کشاورزی، تحقیقات مدرن کشاورزی، تشکل و تعاونیهای تولید روستایی و شرایط آب و هوایی مناسب - رطوبت، دما و بارش مناسب - امکانپذیر است.
در کشورهایی مانند ایران که درآمد متوسطی دارند، سهم تولیدات کشاورزی در تولید ناخالص داخلی تا حدودی کاهشیافته است، اما با در اختیار داشتن 15 الی 20 درصد تولید ناخالص داخلی، هنوز بخشی از اقتصاد کشور به آن وابسته است. بنابراین یکی از راههای افزایش تولیدات کشاورزی هماهنگی بین نهادهای مختلف کشاورزی و بهرهمندی از تمام فاکتورهای تولید میباشد که زمینه را برای توسعه کشاورزی فراهم مینماید.
در این زمینه گسترش تحقیقات کشاورزی و اتخاذ فناوریهای نوین در تولیدات بخش کشاورزی میتواند نقش بسیار مهمی را در ارتقاء بهرهوری کشاورزی ایفا کند به عبارت دیگر، رشد و بهرهوری تولیدات کشاورزی یک ضرورت برای دسترسی به رشد اقتصاد پایدار و امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته است و رشد آن زمینه را برای تجارت بهتر محصولات کشاورزی فراهم میکند.
برنامههای ترویج کشاورزی از جمله فعالیتهایی میباشد که از طریق مبادله اطلاعات و بهبود فعالیتهای بازاری باعث افزایش تولیدات کشاورزی شده است. از طرفی برنامههای ترویج دولتی تأکید زیادی بر افزایش تولیدات کشاورزی دارند. ترویج کشاورزی ابزاری سیاسی برای بالا بردن امنیت و کیفیت تولیدات کشاورزی است. بنابراین توسعه نوآوریها، اطلاعات کشاورزی و خدمات ترویجی توسط این بخش میتواند باعث بهبود فقر در زمینه دامپروری و تولیدات کشاورزی گردد.
از دیگر اثرات روشها و برنامههای ترویجی بهرهمندی 63 درصدی کشاورزان کشورهایی از قبیل کنیا از روشهای ترویجی مانند برنامه روز مزرعه میباشد که نقش قابلملاحظهای در افزایش تولیدات کشاورزی آنها داشته است. در کنار این روش کشاورزان نیز از روشهای ترویجی نمایشهای گروهی، بازدیدهای گروهی، سمینارها و کارگاههای آموزشی استفاده کردهاند که در افزایش عملکرد محصولات مختلف یک عامل مؤثر بودهاند. مطالعه حسن و همکاران که در راستای تأثیر برنامههای ترویجی بر روی تولیدات کشاورزی در طی سالهای 2009-2010 در اوگاندا صورت گرفته است، نیز حاکی از آن است که رابطه معنیداری بین برنامههای ترویج کشاورزی و افزایش تولیدات کشاورزی وجود دارد. در نتیجه با افزایش برنامههای ترویج کشاورزی، میزان تولیدات کشاورزی بهبود و فقر کاهشیافته است .
مشابها، مطالعه دیگری در نیجریه نشان داد که بین تماسهای مروجان و متغیرهایی از قبیل تعداد کارکنان ترویجی و فاکتورهای مؤثر در حمایت از تکنولوژی برای تولید بیشتر محصولاتی نظیر ذرت رابطه معنیداری وجود دارد. به طوری که حدود 77 درصد کشاورزان با برنامههای رادیویی در ارتباط میباشند و از این طریق میزان اطلاعات کشاورزی خود را دریافت میکنند. در ایران مطالعات انجام شده در زمینه اثر فعالیتهای ترویج کشاورزی بر میزان عملکرد و تولیدات کشاورزی نشان میدهد.
بین میانگین سطح دانش علمی و فنی کشاورزان مشارکت کننده در برنامه های ترویجی و عدم مشارکت کشاورزان در برنامههای ترویجی تفاوت معنیداری وجود دارد. همچنین نتایج نشان میدهد حدود 75 درصد کشاورزان ایرانی در معرض فعالیتهای اجرا شده ترویجی قرار میگیرند و بین میانگین عملکرد و سود در هکتار محصولاتی از قبیل گندم دیم و آبی، جو، نباتات علوفهای، انگور و سیب کشاورزان مشارکتکننده در فعالیتهای ترویجی با کشاورزانی که در این برنامه ها شرکت نمیکنند، تفاوت آماری معنیداری وجود دارد.
یکی دیگر از مسائل مهم در مورد نهادههای کشاورزی مصرف صحیح کودهای شیمیایی است که کاربرد آنها در جهت افزایش عملکرد محصولات کشاورزی نه تنها در کشورهای پیشرفته؛ بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند موفقیتآمیز بوده است. این در حالی است که با توجه به رشد سریع مصرف کودهای شیمیایی در کشور، افزایش عملکرد محصولات با میزان استفاده از کودهای شیمیایی متناسب نبوده است.
سطح بهینه مصرف نهادهها از جمله میزان کود، سم و بذر مصرفی در راستای افزایش میزان تولیدات کشاورزی هدف اصلی هر تولیدکننده از جمله کشاورزان میباشد. طرفی مصرف غیر بهینه کودهای شیمیایی در افزایش تولید برخی از محصولات ازجمله گندم آبی را تحت تأثیر منفی قرار داده و باعث پایین آمدن عملکرد آن شده است. در واقع مرور مطالعات مختلف نشان میدهد که مصرف بهینه کودهای شیمیایی در کنار حفظ بقایای گیاهی، تجربه کشاورزان، در دسترس بودن آب کافی، بارش مناسب و توصیههای ترویجی کارآمد، عملکرد محصولات کشاورزی را بالا میبرد. به طور مثال آزمایشی در شمال مکزیک نشان داد که استفاده از سطوح کودی 150 کیلوگرم نیتروژن در کنار حفظ بقایای گیاهی و کاه و کلش در مزرعه، عملکرد گندم را بالا میبرد.
توجه به توسعه مکانیزاسیون کشاورزی نیز نیازمند ارزیابیهای کمی در مورد شاخص مکانیزاسیون و اثرات آن روی عملکرد بخش کشاورزی و عوامل اقتصادی مانند هزینه است. در نتیجه باید با استفاده از تجهیزات مدرن برای محصولات مختلف در مزارع مختلف بین سوددهی اقتصادی و شاخص مکانیزاسیون یک ارتباط قوی ایجاد کرد تا بتوان با بکارگیری تجهیزات مدرن حداکثر سودآوری را بدست آورد.
به طور کلی، مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف نشان میدهد در راستای توسعه کشاورزی، کاهش فقر و افزایش درآمد روستائیان عوامل مختلفی تأثیرگذار میباشند که بهرهمندی از عواملی مانند مصرف بهینه نهادهها - کود، سم، بذر مصرفی، ماشینآلات، نیروی کار - ، فعالیتها و خدمات ترویجی، تغییرات آب و هوایی - بارش، دما و رطوبت - ، تعاونیهای تولید کشاورزی، تکنولوژیها و پروژههای تحقیقاتی دارای اهمیت میباشد. هدف کلی از انجام تحقیق حاضر، شناسایی سازههای مؤثر بر عملکرد محصولات کشاورزی ایران و تعیین سهم ترویج کشاورزی در این فرآیند میباشد.
روش پژوهش
در این پژوهش با توجه به اهداف اختصاصی، با استفاده از روش اسناد پژوهی و مطالعه منابع مختلف، سازههای مؤثر بر عملکرد محصولات کشاورزی استخراج گردید. اسناد آماری مربوط به استانهای کشور با استفاده از تمام شماری، بهرهبرداران 30 استان موجود در سال زراعی 89-90، به عنوان نمونه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفت. اطلاعات آماری 30 استان کشور با استفاده از آمارنامههای انتشاریافته توسط سازمان جهاد کشاورزی و مرکز آمار ایران در سال زراعی 89-90، بدست آمده است.
متغیرهای پژوهش شامل متغیرهای دموگرافیک - میزان تحصیلات - ، نهادهها - میزان کود، سم و بذر مصرفی، ماشینآلات کشاورزی، نیروی کار - ، سازههای تولید - سطح زیرکشت، میانگین بارش، دما، رطوبت - ، برنامهها و خدمات ترویجی و نظام تولیدی - عضویت در تعاونیهای روستایی - میباشند که اثر آنها روی میزان عملکرد محصولات کشاورزی - سیب، پیاز، انار و لوبیا - ارزیابی شد. بهمنظور تحلیل دادههای گردآوریشده از نرمافزار آماری Spss16 استفاده شد.
