بخشی از مقاله
چکیده
تغییر اقلیم در حال حاضر یک پدیده جهانی است که همه ابعاد زندگی موجودات و محیط زیست آنها را تحت تأثیر قرار داده است. ایران یکی از کشورهایی است که به طور قابل توجهی تحت تأثیر تغییر اقلیم بوده است. تغییر اقلیم خصوصا خشکسالی های اخیر در کشور به طور مشهودی بر تولید در بخش کشاورزی اثر گذاشته است. سازگاری با تغییر اقلیم یکی از ابتدایی ترین و مهمترین راهبردهای مدیریت تغییر اقلیم در کشاورزی است. در این تحقیق سعی شده است در قالب یک مقاله مروری به طور خلاصه به نتایج به دست آمده از مطالعات انجام شده در زمینه سازگاری با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی پرداخته شود. نتایج حاصل از این مقاله مروری می تواند به یافتن شکافهای تحقیقاتی در ابعاد مختلف این موضوع و نیز تعیین برخی ساز و کارهای سازگاری با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی کشور کمک نماید.
مقدمه
تغییر اقلیم در سطح جهانی منجر به تغییر دماهای سطحی، تغییر الگوی بارش و نیز تغییر پذیری اقلیم در سطح منطقه ای شده است. این تغییرات در بخش کشاورزی بر بهره وری کشاورزی، نیازهای آبی، رخداد آفات و بیماریها، و هزینه های تولید اثر می گذارد - . - 8 یکی از روشهای مدیریت این پدیده، سازگاری با آن است. سازگاری به هر فعالیتی اطلاق می شود که پتانسیل کاهش خسارتهای ناشی از تغییر اقلیم را داشته باشد - . - 7 برای اجرای این راهبرد مدیریتی ابتدا بایستی به بررسی و شناخت اثرات تغییر اقلیم در بخش کشاورزی پرداخته شود و سپس به امکان سنجی به کارگیری روشهای مختلف سازگاری با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی پرداخت.
با توجه به اینکه تغییر اقلیم در حال حاضر در سطح جهانی خصوصا در کشورمان ایران در حال وقوع است بنابراین، آگاهی از تحقیقات انجام شده در این خصوص می تواند در راستای شناسایی ابعاد مختلف این موضوع برای محققین مفید واقع شود. به این منظور تحقیق حاضر به مرور مطالعات چاپ شده در مجلات علمی- پژوهشی در زمینه سازگاری با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی ایران می پردازد. این مطالعات به لحاظ موضوعی به 6 دسته زیر تقسیم شده اند که هر یک به طور جداگانه بحث می شوند.
• تحقیقات انجام شده در زمینه اثر تغییراقلیم بر تولید و عملکرد کشاورزی
• تحقیقات انجام شده در زمینه شناخت و درک روستائیان از تغییر اقلیم و راهبردهای سازگاری با آن
• تحقیقات انجام شده در زمینه ساز و کارهای سازگاری با تغییر اقلیم به کار گرفته شده توسط کشاورزان
• تحقیقات انجام شده در زمینه تغییر اقلیم و آب
• تحقیقات انجام شده در زمینه راهبردهای ملی تغییر اقلیم جمهوری اسلامی
• تحقیقات انجام شده در زمینه نظام ترویج کشاورزی و تغییر اقلیم
• تحقیقات انجام شده در زمینه اثر تغییراقلیم بر تولید و عملکرد کشاورزی
• تحقیقات زیادی در این زمینه صورت گرفته است. نتایج تحقیق امیرنژاد و اسدپور کردی - 1394 - نشان دهنده
رابطه مثبت و معنی دار هم در کوتاه مدت وهم در بلندمدت میان متغیرهای اقلیمی و سطح زیر کشت گندم است. دلقندی و همکاران - 1395 - ، لشکری و همکاران - 1390 - ، کوچکی و نصیری محلاتی 1387 - و - 1395، سلطانی و موسوی - 1396 - ، مؤمنی و زیبایی - 1392 - ، اسد فلسفی زاده و صبوحی صابونی - 1391 - ، حسینی و همکاران - 1394 - ، و مرادی و همکاران - 1392 - در تحقیقات خود درباره محصولات زراعی مختلفی مانند گندم، ذرت، نخود، چغندرقند، و سویا به این موضوع پرداخته اند. این نتایج اغلب نشان دهنده اثر منفی تغییر اقلیم بر تولید و عملکرد محصولات مورد نظر بوده است. اما در تحقیقات انجام شده توسط شهرکی و همکاران - 1396 - ، مؤمنی و زیبایی - 1392 - ، اسد فلسفی زاده و صبوحی صابونی - 1391 - و حسینی و همکاران - 1394 - نشان -دهنده اثر غیر یکنواخت تغییر اقلیم بر تولید و عملکرد محصولات منتخب می باشد.
خالقی و همکاران - 1394 - به سنجش اثر تغییر اقلیم بر تولید بخش کشاورزی و سایر بخشها و تولید ملی در ایران پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در اثر تغییر اقلیم پیش بینی شده برای ایران در دوره 2000 تا 2025 تولید کشاورزی 5/37 درصد کاهش می یابد. همچنین این اثر در سایر بخشها و تولید ملی به صورت کاهش تولید در بخشهای ساختمان و خدمات و نیز کاهش در تولید ملی و درآمد عوامل تولید خود را نشان داده است.
حجازی زاده و همکاران - 1394 - نیز در تحقیق خود شاخص آسیب پذیری اقلیمی در استان سیستان و بلوچستان را طراحی کرده اند. نتایج تحقیق نشان داد که هرچند ظرفیت سازگاری این استان نسبت به قبل بیشتر شده است اما به دلیل افزایش مواجهه و حساسیت اقلیمی میزان آسیب پذیری استان بالاتر رفته است و همچنین گستره آسیب -پذیری به کل مساحت استان افزایش یافته است. تحقیقات انجام شده در زمینه شناخت و درک روستائیان از تغییر اقلیم و راهبردهای سازگاری با آن اکوسیستم پایدار و مدیریت آن عبداله زاده و همکاران - 1396 - ، اسماعیل نژاد و پودینه - 1396 - ، اسماعیل نژاد و علیجانی - 1396 - ، و جمشیدی و همکاران - 1394 - به این موضوع در مناطقی همچون زابل، جنوب استان خراسان جنوبی، سیروان استان ایلام، بخشهایی از مرودشت استان فارس پرداخته اند.
نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد که بیش از نیمی از پاسخگویان دارای ادراک زیاد ی از تغییر اقلیم هستند و راهبردهای سازگاری با تغییر اقلیم آنها که برخی را در عمل انجام داده -اند و برخی را به عنوان راهکار انتخاب کرده اند عبارت بوده اند از کاهش سرمایه گذاری در تولید کشاورزی، فروش دام و دارایی های مختلف، ذخیره سازی آب، بهبود روش های زراعی، مهاجرت به شهرها و مناطق اطراف و شرکت در کلاس های آموزشی، گرفتن وام و قرض از بستگان، کاهش کاشت، انتخاب کسب و کار جدید که وابستگی کمتری به طبیعت داشته باشد، تغییر الگوی کشت، انتخاب گونه های جدید و مقاوم از جمله مقاوم به خشکی، تنوع کشت، و تغییر در زمان کشت می باشد. همچنین اکبری و همکاران - 1395 - با تحلیل رفتار کارآفرینانه کشاورزان به این نتیجه رسیده است که تقریبا 30 درصد از کشاورزان در مواجهه با تغییر اقلیم رفتار کارآفرینانه از خود نشان می دهند.
تحقیقات انجام شده در زمینه ساز و کارهای سازگاری با تغییر اقلیم به کار گرفته شده توسط کشاورزان در این زمینه تحقیقات به نسبت زیادی انجام شده است. برای مثال اسدی و همکاران - 1396 - ، سلطانی و موسوی - 1396 - ، احمدی و همکاران - 1396 - ، رحیمی مقدم و همکاران - 1395 - ، دلقندی و همکاران - 1395 - ، حجارپور و همکاران - 1395 - ، کوچکی و نصیری 1387 - ، - 1395، جمشیدی و همکاران - 1394 - ، عزیزی خالخیلی و زمانی - 1393 - ، و لشکری و همکاران - 1390 - به این موضوع در مناطقی همچون استان همدان، اهواز، خراسان، ایلام، زنجان، استان خوزستان، استان لرستان، شهرستان مرودشت استان فارس، و کل کشور پرداخته اند.
نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد که سازوکارهای سازگاری با تغییر اقلیم عبارت بوده اند از تغییر الگوی کشت به سمت کشت محصولات کم آبر، استفاده از روشهای نوین آبیاری - تحت فشار، نواری و... - ، کم آبیاری، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی و این راهکارها به طور اختصاصی برای محصولات مختلف به شرح زیر می باشد: گندم- تغییر تاریخ کشت، تغییر مقدار نیتروژن مصرفی، تغییر رژیم آبیاری و اصلاح واریته گندم با مقاومت بالاتر به گرما، جو دیم- تغییر تاریخ کشت، تغییر رژیم آبیاری. ذرت- تغییر تاریخ کشت و افزایش مقاومت به گرما، نخود- تغییر تاریخ کشت، افزایش مقاومت به گرما، و استفاده از ارقام زودرس و در نهایت برای چغندرقند نیز تغییر تاریخ کشت و افزایش به مقاومت به گرما.
