بخشی از مقاله
چکیده
ضرورت اشاعه نظام و فرهنگ بانکداری بدون ربا در تمام کشورهای اسلامی و حتی غیراسلامی از یکسو و اهمیت انطباق عملکرد این پدیده بالنده و نوپا بر موازین اسلامی از سوی دیگر، از جمله اهداف و آرمانهایی است که تحقق آن همواره مطمح نظر اندیشمندان، محققان و عالمان دینی بوده است. این مقاله بر انطباق عملکرد نظام بانکی با اصول و معیارهای اسلامی متمرکز است و این امر از آن جهت قابل ملاحظه است که به نظر میرسد در سه دهه اخیر نحوه عملکرد بانکداری اسلامی در چارچوب موازین شریعت و برای تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام از جمله عدالت اقتصادی و رشد اقتصادی سامان داده نشده است.
از این رو شناسایی و معرفی شاخصهای کمی و معین جهت ارزیابی میزان تطابق نظام بانکی با اصول و معیارهای اسلامی ضروری به نظر میرسد. در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی متون دینی به ویژه قرآن و سنت و قانونعملیات بانکی بدون ربا و با بررسی سیاستهای کلی برنامه پنجم توسعه، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، ابتدا اصول و معیارهای ناظر به مباحث بانکداری اسلامی استخراج میشود، سپس با تحلیل آنها شاخص های کمی جهت سنجش انطباق عملکرد نظام بانکی ایران با اصول و موازین شرعی شناسایی و معرفی میگردد.
البته با توجه به گستردگی اصول ومعیارهای استخراج شده امکان ارائه کلیه بحث های لازم در این زمینه به طور عمیق و ریشه ای در قالب یک مقاله وجود ندارد، به همین دلیل در این مطالعه بر معیارهای مهم عدالت اقتصادی و رشد اقتصادی متمرکز شده و با تبیین و تحلیل این معیارها، شاخص های مناسب برای ارزیابی معرفی میگردد.
یافته های تحقیق نشان می دهد با شاخصهایی از قبیل نسبت سود سپرده ها و تسهیلات به نرخ سود بازار، نسبت متوسط سود سپردهها و تسهیلات به تورم، نسبت سرمایهگذاری از طریق اعتبارات بانکی در بخشهای مختلف اقتصادی - صنعت، کشاورزی و خدمات - به تولید سالیانه میتوان میزان همسویی بانکداری ایران با معیارهای عدالت و رشد اقتصادی را ارزیابی نمود.
-1 مقدمه
ماهیت فعالیت در صنعت بانکداری اسلامی ایجاب میکند که نظارت خاصی بر اجرای فعالیت های بانکی صورت گیرد چرا که اجرای عملیات خلاف اصول و معیارهای اسلامی میتواند منجر به تحمیل هزینههای جبرانناپذیری بر پیکره اقتصادی جامعه شود و چه بسا اصل ایده بانکداری بدون ربا را در اذهان عامه مردم و صاحب نظران مخدوش نماید. برای این منظور ابتدا اصول و معیارهای اسلامی بودن نظام بانکی از متون دینی، قانون عملیات بانکی بدون ربا و سیاست های کلی برنامه پنجم، استخراج میشود سپس با استفاده از آن ها شاخص های مناسب برای ارزیابی طراحی میگردد.
متأسفانه پس از تصویب قانون بانکداری بدون ربا در ایران، نهادهای مسئول نظارت بر اجرای صحیح و شرعی، وظایف خود را بخوبی انجام ندادند به گونهای که در طول نزدیک به سه دهه حتی یک مورد مبنی بر عدم اجرای ضوابط شرعی در انعقاد و اجرای قراردادها گزارش نشده است و نتیجه این شد که هنوز هم شبهه ربوی بودن عملکرد نظام بانکی در برخی فعالیتها وجود دارد.
گرچه هم اکنون در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی از شاخصهای کمی و کیفی جهت نظارت بر عملیات بانکداری اسلامی استفاده می شود، ولی این نظارت با استفاده از شاخصهای ارزیابی در بانکداری سنتی انجام میگیرد و با توجه به منابع در دسترس2 مطالعهای که در آن از شاخصهای کمی و معین مبتنی بر اصول و معیارهای اسلامی استفاده شده باشد، مشاهده نگردید. بنابراین شناسایی و معرفی شاخصهای مناسب جهت نظارت بر امر انطباق عملکرد نظام بانکی با اصول و موازین شرعی ضروری به نظر میرسد.
این مقاله به معرفی شاخصهای مبتنی بر اصول و معیارهای اسلامی میپردازد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. برای این منظور ابتدا اصول و معیارهای اسلامی بودن نظام بانکی از متون دینی، قانون عملیات بانکی بدونربا و سیاستهای کلی برنامه پنجم، استخراج میشود سپس با استفاده از آنها شاخصهای مناسب برای ارزیابی طراحی میگردد.
-2 پیشینه و ادبیات تحقیق
در زمینه طراحی شاخص های ارزیابی اسلامی بودن عملکرد نظام بانکی تحقیق مستقیمی وجود ندارد و اکثر مطالعات تجربی برای اندازه-گیری عملکرد بانکهای اسلامی از شاخصهای مالی بانکهای متعارف استفاده کردهاند. برخی تحقیقاتی که می توانند در این راستا طبقهبندی و مورد استفاده قرار گیرند عبارتند از:
-1 مقاله "ارزیابی عملکرد بانکها از طرح تا عمل"، نوشته فرهاد ریاضت، 1381 در این مقاله به مقایسه و انطباق میان شاخص های کار بانکها با استانداردهای جهانی و نیز ارتقا و بهبود سطح کار و سیاستهای بانکداری نوین در کشور اشاره میشود. مزایایی که ارزیابی عملکرد بانک ها، همچنین میزان بهره وری بانک ها در بر دارد، از مواردی است که در مقاله به آن توجه شده و با معرفی شاخصها از جمله؛ شاخص های سرمایهگذاری، نسبت سرمایهگذاری به جمع دارایی ثابت، شاخصهای وصول بدهی و اعتبارات اسنادی ضمانت نامهها و شاخصهای جذب منابع دنبال شده است. همچنین شاخصهای سودآوری، به تناسب داراییها و بدهیها و وزن دادن به شاخصها، از دیگر مسائلی است که در مقاله مورد بحث قرار گرفته است.
-2 مقاله "چشمانداز بانکداری اسلامی صنعتی رو به رشد در جهان"، نوشته پرستو شجری، 1389 در این مطالعه روند تغییرات چهار شاخص مهم بانکی شامل خالص درآمد، سرمایه، کل داراییها و سپردهها در کل بانکهای اسلامی در سالهای 2000 تا 2008 نشان داده شده است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که در این سالها کل داراییها، سپردهها و سرمایه در بانکهای اسلامی روندی فزاینده داشته است. فقط شاخص خالص درآمد، علی رغم روند فزاینده در سالهای 2000 تا 2007، در سال 2008 کاهش نشان میدهد. بر این اساس، بحران اخیر مالی جهانی در سال 2007 نه تنها تاثیری منفی بر روند افزایشی داراییها، سرمایه و قدرت جذب سپردهها در این بانکها نداشته است، بلکه این سه شاخص به روند صعودی خود ادامه دادهاند.
. 1 به عنوان نمونه آیت االله نوری همدانی از مراجع تقلید در این رابطه بیان داشته اند که : »متاسفانه ربا هنوز در بانکهای ایران وجود دارد و تنها شکل آن تغییر کرده است« - به نقل از سایت - KWWS://DOHI.LU/1388/FRQWHQW/YLHZ/92476
.2 در قسمت پیشینه موضوع بخشی از این منابع مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
-3 مقاله "ارائه مدلی برای سنجش عملکرد بانکهای اسلامی با استفاده از قوانین شریعت و شاخصهای سودآوری - مطالعه موردی در بانکهای اسلامی بحرین، اردن، کویت و مالزی - ، نوشته علی سلمان صالح و آندانا سمودرام، ترجمه سودابه یزدانی و فاطمه سادات کاظمی-نژاد، 1391 در این مطالعه با استفاده از ترکیبی از شاخصهای بانکداری اسلامی و بانکداری متعارف، موقعیت بانکهای اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. عامل تطبیق با اصول فقه، با سه شاخص نسبت سرمایهگذاری اسلامی، نسبت درآمد اسلامی و نسبت تقسیم سود و زیان سنجیده میشود و سودآوری بانکها هم با سه شاخص بازده دارایی، بازده سرمایه و نسبت حاشیه سود که مربوط به بانکهای متعارف است ارزیابی میشود.
-4 مقاله "وضعیت بانکداری اسلامی در کشورهای منطقه MENA، نوشته لیلا محرابی، 1391 در این مطالعه با محاسبه برخی از نسبتهای مالی به ارزیابی و مقایسه عملکرد بانکهای اسلامی هر یک از کشورهای منتخب منطقه منا برای سالهای 2008 تا 2011 پرداخته شده است. بدین منظور از شاخصهای کلیدی از جمله نسبت بازده دارایی، نسبت بازده سرمایه، نسبت بکارگیری دارایی - نسبت سرمایه گذاری به کل دارایی - و نسبت درآمد عملیاتی به داراییها استفاده شده است.
-5 مقاله " درآمدی بر تدوین شاخص ربا در بانکداری اسلامی«، نوشته محمدجواد محقق، 1390 در این مطالعه با طراحی جدول حیلههای ربا در قراردادهای بانکی، میزان انحراف قراردادهای بانکی از حیث ربوی بودن نشان داده میشود و دو شاخص نسبت ارزش قراردادهای ربوی - نسبت مجموع ارزش قراردادهای ربوی بر کل ارزش قراردادهای محاسبه شده - و شاخص نسبت سود حاصل از ربا - نسبت مجموع سود حاصل از ربا بر کل سود قراردادهای بررسی شده - معرفی شده است.
6- این مطالعه تحت عنوان »مقایسه شاخصهای عملکردی بانکهای اسلامی در بنگلادش« به مقایسه عملکرد مالی بین بانکهای متعارف و بانکهای اسلامی در بنگلادش میپردازد. بدین منظور12 نسبت مالی مهم جهت بررسی وضعیت بانکهای اسلامی و متعارف برای سال های 2001 تا 2006 به کار گرفته شده، که از این 12 نسبت، هفت نسبت مرتبط با بازدهی و پنج نسبت مرتبط با ریسک هستند.
از طرفی نسبت های بازدهی، سودآوری و کارایی و نسبت های ریسک، اعتبار و سرمایه را نشان میدهند. بانک ها بر اساس نسل ها به سه نسل اول - بانکهای دهه - 80 نسل دوم - بانکهای دهه - 90 و نسل سوم - بانکهایی که از دهه 90 به بعد شروع به کار میکنند - و هم چنین بر اساس این که آیا آن ها بر اساس اصول اسلامی اداره میشوند یا اصول متعارف، تقسیم بندی شدهاند.
این مطالعه به صورت تجربی به بررسی مفاهیم بانکداری اسلامی میپردازد و جهت تعیین عملکرد آن به بررسی عملکرد بانک اندونزی در مقایسه با بانکهای متعارف بر اساس اصول اسلامی میپردازد که شامل شاخصهای: سرمایه، داراییها، مدیریت، درآمد، و نقدینگی می-شود که به آن CAMELS میگویند. نمونه ها بر اساس روش نمونهگیری هدفمند از بانک مرکزی اندونزی گرفته شده است که شامل 31 بانک اسلامی در دوره 2007 تا 2009 میباشد. با استفاده از روش توصیفی و آنالیز رگرسیون چند متغیره، نتایج این مطالعه نشان می-دهد که بانکداری اسلامی بر اساس شاخصهای CAMELS در وجوه سپردهگذاری شده دارای عملکرد مطلوبی است.
با توجه به مطالعات انجام گرفته در دو بخش داخلی و خارجی میتوان گفت مطالعات موجود با وجود ارزیابی و بررسی عملکرد بانکداری اسلامی، موفق نشدهاند عملکرد این نظام را بر اساس شاخصهای مبتنی بر موازین شرعی ارزیابی نمایند. در حالی که این پژوهش درصدد است با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی به معرفی شاخصهای کمی و معین مبتنی بر اصول و معیارهای اسلامی جهت سنجش عملکرد بانکداری اسلامی بپردازد. شاخصهای معرفی شده میتواند دوری و نزدیکی این عملکرد از اصول و معیارهای اسلامی را ارزیابی نماید.
