بخشی از مقاله
چکیده:
خدای متعال برای هدایت انسان از زمان خلقت، همواره پیامبران را مبعوث میکرد تا بشر را از خطر انحراف و گمراهی در دنیا نجات دهند. واین امر ادامه داشت تا زمان جانشینی ائمه اطهار علیهم السلام تا زمان امام هشتم - ع - که ایشان در زمانی زندگی میکردند که جامعه اسلامی به دلیل بوجود آمدن فرقه ای مختلف کلامی و زنادقه و واقفیه در تشنج فکری –عقیدتی در زمینه های امامت ، توحید، اصل اثبات وجود خدا ، تجسیم و تشبیه ، جبر وتفویض و انکاربداء ، به سر میبرد. و همچنین اختلاف در چگونگی تعیین امام ، توقف بر امامت امام موسی کاظم - ع - ، و انکار امامت امام رضا - ع - وغلو در مقام امامت از جمله بحث های پرحاشیه جامعه آنروز بود. همچنین با شروع نهضت ترجمه و ورود اندیشه های ادیان دیگر الهی و غیر الهی ، بحث های زیادی در زمینه عصمت انبیاء ، ارسال رسل و غیره مطرح میشد.
در این نوشته سعی میشود که چگونگی برخورد امام رضا با این جریانات و نوع برخورد ایشان برای رهبری فکری وعقیدتی جامعه و نجات افراد از گمراهی، بررسی و تبیین شود. امام با استفاده از شیوه های ، پاسخگویی به سوالات و شبهات، آموزش عقاید راستین اسلامی ونقد اندیشه های مخرب و شبهه انگیز، ایراد خطبه ، انکار و تکذیب جریان های انحرافی و معرفی آنها، قطع ارتباط با افراد گمراه ، ونشر معارف حقه اهل بیت به مواجهه با این بحران ها پرداختند.
کلیات ومفاهیم:
محتوای دین به 3 بخش: اخلاق ، اعتقادات و احکام تقسیم میشود. که نقش اعتقادات ، نقشی زیربنایی بوده و اساس دو بخش دیگر را تشکیل میدهد. به همین خاطر در جنگ فرهنگی، بیشترین تمرکز روی همین نقطه از فکر جامعه است. ودشمن با هر وسیله ای، سعی در تخریب زیرساخت های فکری و اعتقادی یک ملت و جامعه برمی آید ؛ تا بتواند راحت تر آن جامعه را تحت کنترل خود درآورد. واین مساله از زمانی که اسلام شروع به نور افشانی در جوامع کرد از سوی جاهلان و مغرضان همواره مورد توجه بوده است
این مطلب بعد از رحلت رسول گرامی اسلام ادامه داشت وائمه اطهار هرکدام به تناسب شرایط روشی را برای هدایت جامعه پیش گرفتند، امام علی با سکوت طولانی و سپس امام حسن با صلحنامه و امام حسین با قیام خود، امام سجاد با دعا و نیایش های پرمحتوا، و امامان صادقین با درس و آموزش در کلاسهای درسی معرفتی خود ، تا زمان امام رضا که ایشان به نوبه خود روشی در پاک کردن آلودگی های فکری عقیدتی از جامعه را پیش گرفتند.
مفاهیم:
- 1بحران: در لغت به معنای آشفتگی و تغییر بزرگی که در یک وضع بوجود می آید - لغتنامه دهخدا، ج3، ص - 4390 که با کلمات مترادف خود چون، آسیب، آفت، مساله، شبهه در این نوشته امده است. و منظور از آن یعنی نقص در اعتقادات و شناخت معرفتی معارف اهل بیت که باعث تردید و انحراف از اسلام ناب شود.
- 2اعتقاد: درلغت از ریشه »عقد« به معنی شدت وثوق و اطمینان وپیوند وغلظت مشتق شده است
واژه ی اعتقاد در بسیاری از موارد با مفاهیمی چون ایمان وباور آمده است، مقوله ای غیر از شناخت و معرفت است که مستلزم پذیرش قلبی است. وفعلی اختیاری است که که بعد از معرفت حاصل میشود.
فضای فکری – فرهنگی زمان امام رضا:
دوران امامت امام رضا از لحاظ فکری و سیاسی ، دوران حساسی به شمار میرفت. از جنبه سیاسی، همزمانی با روی کار آمدن عباسیان و تلاش آنها برای انتقال قدرت به خاندان عباسی، باعث تشویش اذهان مردم و فضای جامعه شده بود. از لحاظ فکری هم عواملی مثل، فرقه های نوظهور، ترجمه مطالب خارجی و تحریف احادیث زمینه را برای بروز شبهه و انحراف اعتقادی در جامعه آماده میکرد. به لحاظ وجود زندیقان فضای کلامی بسیار وسیعی در حوزه توحید، اثبات خدا و ...به شدت مطرح بود. و هم با ورود اندیشه ای دیگر ادیان و ترجمه آثار کلامی و فلسفی راه برای نفوذ افکار منحرفی چون عدم عصمت انبیاء، تجسم وتشبیه خدا و ....باز میکرد
همچنین با گسترش فتوحات اسلامی ، و آمیخته شدن فرهنگ اسلامی با فرهنگ و اعتقادات سایر بلاد، درست و نادرست با هم آمیخته شده و جامعه اسلامی به سوی منحرف شدن پیش میرفت. نهضت ترجمه نیز که از دوران اموری آغاز و در دوران مامون به اوج خود رسیده بود ، باعث ورود افکار یونانی و عقاید مسیحیت و یهودیت به جامعه شده بود
ورود این آثار و ترجمه آنها از زبانهای گوناگون به عربی، که حاوی عقاید مختلف غیر مسلمان بود، هرچند که تحول علمی عمیق در جامعه اسلامی بوجود آورد، اما یکی از تاثیرات مهم آن ایجاد مسائل و سوالات زیاد در اذهان مردم بود. همچنان گروهی ازین فرصت استفاده کرده و به نشر عقاید مسموم و افکار انحرافی و خرافی خود در قالب مطالب علمی پرداختند. اگر نگوییم که فقط اغراض سیاسی در این نهضت ترجمه در میان نبوده است، منزوی کردن امامان و معارف اهل بیت یکی از اهداف بوده است و علاوه بر اینها عدم وجود نظارت بر ترجمه از سوی افراد آگاه و دلسوز و باتقوا باعث آسیب های جدی در ساختار اعتقادی جامعه اسلامی شد. یکی دیگر از این عوامل موثر در انحرافات اعتقادی جامعه ی آنروز، فضای مشتت و پراکنده بود که در بین شیعیان بعد از امام هفتم بوجود آمده بود که باعث پیدایش فرقه ی واقفیه شده بود. امامان بعد از صادقین آزادی عمل پدران خود را نداشتند به همین خاطر امام موسی کاظم شیوه ای نو در
- 2 توبه- - 32همواره میخواهند نور خدا را با سخنان باطل ]وتبلیغاتِ بیپایه[ خود خاموش کنند؛ ولی خدا جز اینکه نور خود را کامل کند، نمیخواهد، هر چند کافران خوش نداشته باشند - .
ارتباط جامعه ی شیعی را پدید آورد. ساماندهی امور شیعیان از طریق تشکیل و گسترش شبکه وکالت، گرفتن وجوه شرعی و جمع شدن اموال بسیاری نزد وکلا، و پس از آن زندانی شدن امام هفتم ، نهی شدید امام از همکاری یاران خود در دستگاه حکومتی و درعین حال اجازه به افرادی چون علی ابن یقطین برای نفوذ در حکومت
از سوی دیگر روایات فراوان درباره امام آخر در میان شیعه و تحریف و جعل این گونه روایات باعث شده بود عده ای قائل به عدم وفات امام هفتم و اعتقاد به قائم بودن ایشان داشته باشند. برای مثال حسین بن قیاما از امام رضا درباره وفات پدرشان سوال میکنند که ایشان پاسخ داده که همانطور که پدرانش وفات کردند، وفات نموده است - حدثنا علی بن قتیبه قال: حدثنی الفضل بن شاذان قال: حدثنا محمد بن الحسن الواسطی و محمد بن یونس قالا: حدثنا الحسن بن قیاما الصیرفی قال: حججت فی سنه ثلاث و تسعین و مائه، و سألت أبا الحسن الرضا علیه السلام فقلت: له جعلت فداک: ما فعل أبوک؟ فقال:مضی کما مضی آبائه، قلت: و کیف أصنع بحدیث حدثنی به یعقوب بن شعیب عن أبی بصیر أن أبا عبد االله علیه السلام قال: إن جاءکم من یخبرکم أن ابنی هذا مات و کفن و قبر و نفضوا أیدیهم من تراب قبره فلا تصدقوا به قال: کذب أبو بصیر لیس هکذا حدثه، إنما قال: إن جاءکم عن صاحب هذا الأمر.
البته این انحراف همواره معلول فرصت طلبی و سود جویی افراد نبوده است، بلکه گاهی به سبب اندیشه های غلوآمیز و اعتقاد به حضرت مهدی و ندانستن مصداق واقعی آن دچار انحراف میشدند. و به دلیل نداشتن فرزند امام رضا و وارد کردن شبهاتی چون غیبت امام هفتم و رجعت ان حضرت ، عده ای در امامت امام رضا سست شده باعث پراکندگی شیعه شدند.که برخی از آنان عبارتند از:
- 1فرقه قطعیه: اینان معتقد بودند که امام موسی کاظم وفات نموده و بعد از ایشان امام رضا، امام است و چون براین اعتقاد قطعیت داشتند، به فرقه قطعیه مشهور شدند
- 2فرقه بشریه: اینان معتقد بودند که امام هفتم نه مرده و نه به شهادت رسیده است، بلکه غایب شده و او همان مهدی است؛ با این تفاوت که بعد از ایشان محمد بن بشیر امام و جانشین ایشان است
- 3فرقه واقفه: اینان کسانی بودند که در امامت امام هفتم توقف کرده و امامت امامان بعدی را قبول نداشتند ،انها هم اعتقاد به مهدی بودن امام کاظم داشته و قائل به رجعت ایشان داشتند. اینان چنان شبهاتی را مطرح میکردند که امام رضا پیوسته در پاسخگویی به شبهاتشان بود به طوری که در راه سفر به مرویکی از آنها به نام جعفربن محمد نوفلی امام را در نزدیکی روستا و یا پلی به نام ابرق دیده و شبهات خود را از ایشان میپرسد که امام هم به او پاسخ میدهند
در کنار این مسائل بوجود آمدن فرقه های کلامی در بین مسلمین دیگر بحران و چالش زمان امام رضا در جامعه بود که باعث نشر افکارگوناگونی در جامعه میشد.فراوانی فرق و گروه های کلامی در این زمان به قدری زیاد بود که شمارش دقیق آنها در این مجال ممکن نیست ولی فقط به معرفی مهمترین فرق و گروه هایی که فعالیت گسترده داشته و امام رضا با آنها بحث و گفتگو میکردند ، میپردازیم.
