بخشی از مقاله
چکیده
هدف این مقاله، بررسی موضوع شایعه در قرآن و حدیث و همچنین توجه به نقش منفی آن در پیشرفت جامعه است. در قرآن کریم و سایر منابع اسلامی، انسان همواره از عمل و قول به آنچه دربارهاش یقین و علم ندارد، نهی شده است. همچنین نسبت به بررسی و تحقیق در مورد خبر و منبع خبر تأکید و در مورد عواقب آن هشدار داده شده است.
با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری شایعه، این پدیده میتواند اضطراب و تشویش اجتماعی را افزایش دهد، از میزان بهرهوری و تولید را بکاهد، چرخه اقتصاد را فلج کند و اعتبار اجتماعی افراد، مؤسسات و حتی حکومتها را خدشهدار نماید.
روش این پژوهش، بهلحاظ گردآوری دادهها، توصیفی تحلیلی، از نظر هدف پژوهش، بنیادی و با توجه به تبیین راهکارهای مقابله با شایعه، کاربردی است. در این پژوهش، ضمن شناخت مختصر شایعه در روانشناسی، برخی شواهد تاریخی، قرآنی و حدیثی نیز به همراه راهکارهای مقابله با این پدیده بررسی شده و در انتها نقش مخرب شایعه بهعنوان مانع پیشرفت جامعه بیان گردیده است.
مقدمه
این مسئله قابل تأمل است که چگونه فکری مبهم بهصورت شایعه در میآید و پس از مدتی به باور عمومی تبدیل میشود. در مباحث روانشناسی اجتماعی نیز به بررسی علمی این پدیده و پیامدهای آن پرداخته میشود. مطلبی که در ادامه میآید، یکی از نمونههای بارز و تأثیرگذار این مسئله در تاریخ معاصر کشورمان است:
»اوایل دهه شصت که غایله منافقین و بنیصدر به اوج رسیده و فضای کشور را کاملاً آلوده و مسموم ساخته بود، شایعات و اتهامات فراوانی اغلب از طریق شبنامهها، جزوات و نشریات محلی بر علیه شخصیتهای انقلاب از جمله شهید دکتر بهشتی، در میان مردم انتشار مییافت.
مواردی مثل این که: بهشتی فئودالزاده و سرمایهدار است، در شمال تهران منزلی کذایی دارد، همسر او آلمانی است و... این شایعه در جبهه ها میان رزمندگان هم کارساز شده بود تا جایی که ایشان طی سفری به جبهه ها مجبور شد همسرش را نیز با خود به اهواز بیاورد تا او در میان رزمندگان سخنرانی کند، ولی تأثیر چندانی نداشت؛ چون شایعات تمامی نداشت.
این سمپاشی و تخریب شخصیتی به جایی رسید که در تشییع جنازه مرحوم آیتاالله طالقانی، انبوهی از مردم در تهران شعار میدادند: بهشتی، بهشتی، طالقانی را تو کشتی... و این فضای مسموم تا زمان شهادت آن شهید بزرگوار ادامه داشت.
«٢ شاید به ظاهر کمترین اثر مخرب یک خبر نادرست، ریختن آبروی مؤمنی باشد که امام صادق در مورد آن میفرمایند: »حرمت شایعه از منظر قرآن و حدیث و نقش آن در جلوگیری از پیشرفت ١٠١ مؤمن از حرمت کعبه بالاتر است.
« ٣ حال آن که همواره بخشی از محاورههای اجتماعی و گفتوگوهای دوستانه ما را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل میدهد؛ انتشار اخباری که بدون توجه به درستی و یا نادرستی آن، گاه با فشردن یک کلید، هزاران کیلومتر را طی کرده و منتشر میشوند.
اهمیت بررسی این پدیده مخرب روانی اجتماعی با توجه به ماهیت و قدرت نفوذ بالا که میتواند تمام جنبههای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی جامعه را تحت تأثیر قرار داده و در نهایت حرکت جامعه به سوی پیشرفت را کند یا منحرف نماید بسیار ضروری است.
مهمترین سؤالاتی که ما به دنبال پاسخ آنها در این مقاله هستیم عبارتند از: شایعه چیست؟ شایعه در منابع اسلامی چگونه دیده شده است؟ نقش شایعه در پیشرفت جامعه کدام است؟
بررسی شایعه در قرآن و حدیث، در برخی مقالات، با عناوین و اهداف متفاوتی بررسی شده است. سعی بر این است علاوه بر آشنایی مختصر با مفهوم شایعه و انواع آن، بعضی مصادیق و موارد تاریخی و روایی برجسته این پدیده را در منابع اسلامی ملاحظه نموده و در انتها به نقش منفی و مخرب این پدیده در جامعه رو به پیشرفت بپردازیم.
شایعه از دیدگاه روانشناسی
شایعه خبر بیاساسی است٤ که معمولاً با اهداف غیر خیر خواهانه ایجاد میشود. در لغت، »شایعه« به معنای »خبری که شیوع یافته باشد«٥ یا »خبر معمولاً نادرستی که شیوع پیدا کرده«٦ ذکر شده و بر عنصر تقویت و انتشار خبر، اشاره میکند.
