بخشی از مقاله
چکیده
کبوترخانه ها یکی از انواع معماری بومی ایران هستند و از نظر شکل و اندازه تنوع چشمگیری دارند. محیط جغرافیایی در شکل گیری فرم و نوع آنها مؤثر بوده است. در میان انواع کبوترخانه ها، کبوترخانه های چند قلو از نظر کارکردی و زیباشناسی شاخص هستند. با این وجود تلاش اندکی برای مطالعه این نمونه از کبوترخانهها صورت گرفته و ناشناخته باقی ماندهاند. تعداد زیادی از این سازهها توسط عوامل محیطی و انسانی در طول زمان از بین رفته و تعداد معدودی باقی ماندهاند که توجه به حفظ و ثبت این میراث معماری بومی قبل از تخریب حائز اهمیت است. در این پژوهش علاوه بر انجام مطالعات کتابخانهای، بررسیهای میدانی در جهت شناخت این آثار صورت گرفته است. هدف از این پژوهش شناخت ساختاری کبوترخانه های چند قلو بوده و در ادامه برخی از این سازه ها شناسایی و معرفی شده اند. امید است با معرفی و شناخت کبوترخانه های چند قلو گامی مهم در جهت حفظ این میراث معماری بومی برداشته شود.
واژگان کلیدی: کبوترخانه، کبوترخانه های چند قلو، معماری بومی.
مقدمه
کبوترخانهها به صورت پراکنده در سطح استان اصفهان در اشکال متنوع و گوناگون با ارتفاع بلند سر برافراشتهاند و به عنوان یکی از جلوههای معماری بومی هر منطقه محسوب میشوند. این آثار جلوههایی از معماری بومی مرتبط با اقتصاد و فرهنگ منطقه را به نمایش میگذارند و در طی سالیان دراز کود مزارع کشاورزی را فراهم کرده اند. در رابطه با کبوترخانه ها اطلاعات پراکنده ای در متون گذشته به ویژه سفرنامه ها موجود است که همگی بر استفاده از کود کبوترخانه ها درجهت مصارف زمین های کشاورزی تأکید داشته اند. به نظر می رسد ابن بطوطه مراکشی در قرن 8 هجری اولین سیاحی بوده که از کبوترخانه های ایران سخن به میان آورده است. - ابن بطوطه، - 112 : 1359
اما دوره رونق آنها همزمان با دورههای صفوی و قاجار بوده است که تجلی رونق آنها را در سفرنامههای سیاحانی که به اصفهان سفر کرده اند، می توان دید از جمله: آدام الئاریوس - - 216 : 1363؛ شاردن - :1374 - 1363-1361؛کمپفر - - 217 : 1360؛ مری شیل - - 198- 197 :1368؛ گوبینو - - 190 : 1367؛ ویلز - 175 :1368 - ؛مارسل دیولافوا - 303 :1376 - ؛ آبراهام ویلیام جکسن - . - 306 : 1357در میان تنوع کبوترخانهها، کبوترخانههای چندقلو به لحاظ ساختاری وکارکردی شاخص هستند. این سازه های ارزشمند به دلیل عدم توجه در طول زمان در حال تخریب گسترده هستند و کارهای مطالعاتی بر روی آنها صورت نگرفته است و ناشناخته باقی مانده اند. بر همین اساس ضرورت دارد به بررسی کالبدی کبوترخانه های چند قلو به عنوان یک الگوی معماری بومی که عمدتا در منطقه جنوب غرب اصفهان قابل مشاهده است، پرداخته شود.
پیشینه پژوهش
کارهای مطالعاتی و تحقیقاتی جامع در رابطه با کبوترخانه ها نسبت به تنوع و گوناگونی آنها بسیار اندک است. فرهادی - 1372 - در کتاب خود به پیشینه کبوترخانهها در متون و منابع مختلف تاریخی و ادبی پرداخته است. محمودیان و چیتساز - 1379 - نیز ضمن معرفی برخی ازکبوترخانه ها در مناطق مختلف اصفهان، نوعی طبقه بندی از کبوترخانه ها ارائه دادهاند. در سال های اخیر، مقالات متعددی در این زمینه به چاپ رسیده همچون میرزایی - 139-115 :1382 - که در مقاله خود در رابطه با اهمیت کبوترخانه ها، پیشینه تاریخی و دلایل تخریب آنها اشاره کرده و در مقالهای دیگر کبوترخانه های ایران و انگلستان - 139-109 :1386 - را با یکدیگر مقایسه کرده است.عمده مطالعات قبلی در حوزه کبوترخانهه ای چند قلو مربوط به کتاب برج های کبوتر اصفهان اثر محمودیان و چیتساز - 1379 - بوده که به معرفی و توصیف برخی از کبوترخانه های چند قلو پرداخته که امروزه اکثر آنها ویران شده اند.
روش انجام پژوهش
در پژوهش حاضر جمعآوری اطلاعات و مستندات موجود در رابطه با کبوترخانه های چندقلو از طریق مطالعات کتابخانهای و تحقیقات میدانی صورت گرفته است و برخی از کبوترخانه های چندقلو شناسایی و معرفی شده اند.
اجزا و عناصر معماری کبوترخانههای چندقلو
کبوترخانههای چند قلو از چند برج به هم چسبیده ساخته شده و تعداد برجها از 2 تا 20 قلو متغیر است. در کبوترخانههای چند قلو با اتصال برجهای استوانهای به قطر حدود 2 متر سعی شده در مساحتی کم چندین برج کنار یکدیگر قرار گیرد و از فضای مدور برجها بیشترین استفاده را کرده و تعداد زیادی لانه ازکف تا سقف برجها تعبیه شده است. در کبوترخانههای چند قلو فضایی در میان برج ها به وجود آمده که بر بالای آن استوانهی کوچکتری به نام برجک قرار دارد. در بالای هر برج و برجک یک استوانه مشبک کوچکی قرار گرفته که فلفلدان نامیده میشود.درکبوترخانههای چند قلو چیدمان لانهها به صورت ردیفی و در یک جهت مستقیم در طول و عرض میباشد. در جلوی هر لانه یک نشیمنگاه هرمی شکل از جنس کاهگل ساخته شده است.
تعبیه نمودن این نشیمنگاهها در لبه لانههای کبوتران و بالا بودن این لبه نسبت به سطح لانه، مانع سقوط تخم پرنده روی زمین شده و محلی مناسب برای نشستن کبوتران در جلوی لانهها فراهم کرده است. در کبوترخانه های چند قلو لانهها معمولا در ابعادی بین 20×20×27 سانتیمتر ساخته شده است. ورودی اصلی کبوترخانههای چندقلو معمولا در بدنه دیوارهای ما بین برجها ایجاد شده است. کودهای جمع شده در برجها از طریق ورودیهای کوچک برجها خارج شده و سپس از طریق ورودی اصلی کبوترخانه خارج می شود.گاهی درمقاطع بالای کبوترخانه، قطاربندیها یا پیشآمدگیهایی ایجاد شده که با اندودهای گچی پوشیده و با رنگهای قرمز و آبی تصاویری همچون نقوش گیاهی، حیوانی و خطوط هندسی معمولا به صورت زیگزاک تصویر شدهاند.
قطاربندیها و پیش-آمدگیها علاوه بر جنبه زیبایی اثر عامل دفاعی مهمی در مقابل بالا آمدن جانورانی همچون موش، مارمولک و مار است.در کبوترخانه های چندقلو تیرک های چوبی معمولا در 2 ردیف در داخل برج ها به صورت طولی و عرضی عمود بر هم با فاصله 2/5 و 5 متر از سطح زمین قرار گرفتهاند. کلافبندی جهت مقاومت دیوارها و به خاطر فشارهای وارده از خارج - عوامل طبیعی - و داخل - پرواز یک باره کبوتران بر اثر ترس که باعث از هم پاشیدن دیوارهای کبوترخانه میشود - انجام میشود. - حیدری باباکمال،
