بخشی از مقاله
چکیده
گسترش روز افزون فناوری های نوین و به طور خاص ابزارهای ارتباطی به ویژه ان هایی که مبتنی بر شبکه جهانی اینترنت می باشند ، ظرفیت های جدیدی را برای جوامع و افراد در راه تعاملات فرهنگی اجتماعی ، اقتصادی و ... فراهم نموده است با در نظر گرفتن این موضوع اجتماعات انسانی به سان موجود زنده ای، دائما رو به دگرگونی، تحول، تکامل و انقلاب میرود و مسیر حرکت خود را به سمت و سوی تکامل متناسب با جهت گیری های متاثر شده از آموزه های غالب محیطی میپیماید.شکی نیست که این دگرگونی و تکامل گاه می تواند هم راستا با باورهای اعتقادی، دینی، اجتماعی و عرفی جامعه هدف باشد و گاه می تواند جامعه را در مسیری متفاوت با انچه گفته شد قرار دهد. لذا این موضوع موجب شکل گیری وظیفه ای نوین برای نخبگان اجتماعی متولی برنامه ریزی های کلان و بلند مدت اجتماع می شود .
این امر در نگاه آینده پژوهانه به موضوعات فرهنگی ،اجتماعی و... متبلور می شود . در این راستا آینده پژوهی بعنوان علمی که می تواند با نگاهی به اینده فرصت ها و تهدید ها ی پیش رو را شناسایی کند ضروری است . با نگاهی به تحولات جهانی ارتباطات و حضور دنیای مجازی در کنار و موازی با دنیای واقعی ما با تغییرات بنیادینی در مفاهیم اساسی علوم از جمله روانشناسی روبرو می شویم مفاهیمی چون فردیت زدایی ،نفوذ و فرمانبرداری که به طور خاص در دنیای واقعی با حضور واقعی دیگران مورد پژوهش و تعریف قرار گرفته بود و امروزه حضور پر رنگ افراد و گروه ها در شبکه های اجتماعی مجازی نیاز به باز تعریف دوباره این موقعیت ها را ایجاب می کند . در این مقاله با مطالعه مفاهیم فوق و نگاهی تطبیقی به این موضوعات در دنیای واقعی و فضای مجازی ضرورت آینده پژوهی در حوزه روانشناسی اجتماعی بررسی می شود .
واژگان کلیدی: آینده پژوهی ، روانشناسی اجتماعی ،شبکه های اجتماعی مجازی
مقدمه و بیان مساله
شکی نیست که برنامه ریزی دقیق تحولات اجتماعی در راستای شکل دادن به جامعه مطلوب متناسب با باورهای اعتقادی، اخلاقی و عرفی ازنظر استراتژیک بسیار مهم است.امروزه اعتقاد بر این است که ان چه را که ما اینده می نامیم قابل پیشگویی نیست ،معهذا ،اصل - - غیر قابل پیش بینی بودن اینده - - بدین معنا نیست که نگران اینده نباشیم ،یا این که بنشینیم تا هر وقت بحران های تازه ای سر بر اورد ،بدون طرح و برنامه قبلی خود را به امواج بحران ها بسپاریم ،بلکه این اصل حکم می کند که موضع مناسب تری اتخاذ کنیم. در این راستا در دهه های اخیر زمینه ای از علم مورد استقبال جدی تر قرار گرفته است که آینده پژوهی نام دارد.
از ماموریت های مهم اینده پژوهی این است که به مردم کمک کند تصویر ها ی خویش از اینده - ایده ها،دغدغه ها،امیدها،باورها،و علایق شان را نسبت به اینده - محک زده و شفاف نمایند تا کیفیت تصمیم هایی که برای اینده می گیرند بهبود یابد . دیگر اینکه در صدد کمک به مردم است تا تصویر ها و اقدام های - کنونی - خود را از حد کوشش های فقط منفعلانه فراتر برده ،بکوشند تا آینده را پیش بینی کرده و بر پایه پیش بینی های درست تر طرح های عملی خود را اجرا کرده و به پیش ببرند. و گام بعدی اقدام به طرح ریزی و تصمیم گیری بر اساس ان تصویر های مثبت است . - حاجیانی، - 1391فهم دقیق تر تغییرات آینده جهان نیازمند یک قلمرو نگاه است تا بر مبنای ان و در بستر ان به فهم این تحولات پرداخته شود.
انعکاس آینده جهان در دو فضای متفاوت ،متمایز و در عین حال مرتبط با یکدیگر،با ظرفیت هایی متمایز. اساسا مهم ترین تغییر جهان معاصر که بنیان تغییرات آینده جهان را می سازد ظهور جهان جدیدی است که می توان آن را جهان مجازی نامید. این جهان در واقع به موازات و گاه مسلط بر جهان واقعی ترسیم می شود و عینیت واقعی می یابد.ظهور صنعت ارتباطات و رسانه های ارتباط جمعی بستر گسترده تری را برای تولیدات توده وار و جامعه توده وار فراهم اورده اند و عالم خیالی و مجازی را به عینیتی مجازی یا واقعیت مجازی تبدیل کرده اند . این تغییر ساختاری عامل ظهور بسیاری از تحولات اساسی شده است و ناگزیر تغییر بنیادین آینده را نیز در چارچوب و ساختار جهانی شدنهای مجازی و واقعی فراهم اورده است که می تواند محل تامل و اندیشه قرار گیرد. - عاملی ، - 1390
ظهور جهان مجازی به موازات جهان فیزیکی موجب تغییرات بزرگی در فضای زندگی شده است. فیزیکی مجازی شدن فرهنگ به معنای جدا شدن فرهنگ از خصیصه های چسبیده به جغرافیا و برخورداری فرهنگ از ویژگی سرعت و حرکت شتابان و لحظه ای جمعیت و تعلقات فرهنگی و اجتماعی .فیزیکی مجازی شدن فرایندی است که دو فضایی بودن را بر تمام شئون زندگی انسانی مسلط ساخته است.افراد در چنین فضایی که به صورت جهانی در محل خود زندگی می کنند و به صورت شبانه روز در معرض ارتباطات تازه هستند با اجتماعی تازه وبه دنبال ان ارزش ها هنجار ها آیین ها و امور تازه ای مواجه و آشنا می شوند. - عاملی ، - 1388
شکل گیری جهان موازی در کنار جهان واقعی ، رفتار فرد و جامعه و روابط اجتماعی را به صورت بنیادین تغییر داده است . ورود به جهان مجازی ،باعث به وجود امدن روند های جدیدی شده است که به عنوان شهر وند جایگزین ، فرهنگ جایگزین و هم زیستی جدید می تواند مطرح شود این روند موجب جدا شدن فرد از جامعه بومی در جهان واقعی و پیوستن آن به جامعه مورد علاقه خواهد شد که علت ان می تواند تعلقات حرفه ای ،علمی ، فرهنگی ،ارزشی ، دینی و نژادی باشد .جهانی شدن موجب فردیت و فرد گرایی جدیدی شده است که از هر نوع تعلق هنجاری رها شده است و هنجار های ارزشی نژادی ، ملی ، دینی و فرهنگی ، عامل و محرک رفتار و تمایلات ارزشی برای فرد محسوب نمی شود .
قوی شدن فردیت ، روند های معکوسی را مقابل همه روندهای گذشته تاریخ به وجود خواهد اورد . - عاملی ، - 1390به تعبیر مانوئل کاستلز ، فناوری های نوین ارتباطات نقاط دور عالم را در شبکه ای جهانی به هم پیوند می دهد .ارتباطات رایانه ای مجموعه ای از جوامع مجازی را بوجود می اورد ،و در نتیجه آن همه ساختارها و فرایند های مادی و معنوی بشر دگرگون می شود. - کاستلز ، - 1380در عصر حاضر با گسترش کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی روزمره شاهد شکل گیری نسل جدیدی از ابزارهای اینترنتی هستیم که امکانات بیشتری را برای روابط متقابل مذاکره گفت وگو و به طور کلی ارتباط دو سویه فراهم اورده اند .
شبکه های اجتماعی مجازی گونه ای از رسانه های اجتماعی هستند که بیشترین شباهت را به جامعه انسانی داشته و به فرد امکان بر قراری ارتباط با شمارفراوانی از افراد دیگرفارغ از محدودیت های زمانی،مکانی ،سیاسی فرهنگی و اقتصادی را می دهد در واقع شبکه های اجتماعی برای نامیدن گروهی از افراد که در میان خود دارای ارتباطات وسیع و مستمر هستند و یک حلقه ارتباطی منسجم را تشکیل می دهند به کار می رود . این واژه امروزه بیشتر برای نامیدن سایت های اینترنتی به کار می رود که افراد با عضویت در انها امکان دستیابی به اطلاعات سایر اعضا اشنایی با علایق انها و به اشتراک گذاری تولیدات متنی صوتی و تصویری و نیز تشکیل گروه هایی بر اساس علایق مشترک با برخی اعضائ سایت را پیدا می کند. - بشیر و افراسیابی ، - 1391
در جریان تعاملات متعدد و گسترده در این فضا ،افراد جنبه های ناشناخته ایی از خود را کشف می کنند که در گذشته به دلیل نبودن شرایط مادی و غیر مادی لازم در فضای غیر مجازی قادر به تجربه ان نبودند . انان به طور مجازی پدیده های بسیاری را تجربه می کنند که در جهان خارج وجود و حضور واقعی ندارند .در پاره ای از موارد نیز با کشیده شدن دامنه این تجارب به دنیای واقعی ، زندگی غیر مجازی افراد دگرگون می شود . تجربه زندگی در فضایی که همه چیز در ان سیال است ، مواجهه با اطلاعاتی که به تدریج تصویر فردرا از خود ، جهان پیرامون و سایرین تغییر می دهد ، روابط اجتماعی او را دگرگون و دامنه تعاملات او را گسترده تر می کند .
حضور و مشارکت در این فضا در نهایت باعث می شود که افراد خود را در پرتو ایینه های متعدد تری ببینند . تکنولوژی های ارتباطی افق های زندگی افراد را مدام تغییر می دهد و انان را به سوی کشف شکل های دیگر زندگی رهنمون می سازد . - ذکایی ، - 1386با گسترش فرهنگ عضویت در شبکه های اجتماعی مجازی زندگی به سبک شبکه های اجتماعی اینترنتی به سرعت در حال گسترش است سبک جدیدی از زندگی که در دنیای مجازی اتفاق می افتد.در این میان به نظر می رسد با توجه به گسترش ارتباطات و انفجار اطلاعات از طریق شبکه های اجتماعی مجازی ،وشتاب روند رو به تغییر عادت واره های گذشته ، آینده پژوهی در حیطه روانشناسی اجتماعی با اقبال کمی از طرف روانشناسان اجتماعی ، مواجه شده است .
روانشناسی اجتماعی مطابق تعاریف متعددی که در کتب روانشناسی دارد مدعی به بررسی راه هایی است که رفتارها و فرایند های ذهنی مردم به سبب حضور واقعی یا تصور حضور دیگران شکل می گیرد .روانشناسان اجتماعی معتقدند که رفتار انسان هم تابع فرد است و هم تابع موقعیت . پژوهش ها نشان دادند که موقعیت ها ،بیش از انچه که ما بر اساس تجارب شخصی بر ان باور داریم ،تعیین کننده نیرومند رفتارند. - اتکینسون و هیلگارد ، - 1391اتو کلاین برگ روانشناسی اجتماعی را علم مطالعه فرد در وضع گروهی تعریف کرد.
الپورت روانشناسی اجتماعی را کوششی برای تبیین و فهم این مطلب که افکار ، احساسات یا رفتار افراد چگونه تحت تاثیر حضور واقعی ، تصوری یا تلویحی دیگران قرار می گیرد می داند . به بیانی دیگر روانشناسی اجتماعی علم مطالعه رفتار متقابل بین انسانها یا علم مطالعه تعامل انسانها ست . طبق این تعاریف بخش اعظم رفتار های انسان ، تحت تاثیر حضور دیگران قرار می گیرد و حاصل عوامل اجتماعی است. بسیاری از الگو های رفتاری ما تحت تاثیر عوامل اجتماعی شکل گرفته اند . روانشناسی اجتماعی طبق نظر اتو کلاین برگ علمی است تطبیقی،یعنی از یک طرف از اطلاعات و نتایج به دست امده از علوم دیگر نظیر جامعه شناسی ،مردم شناسی ،و
