بخشی از مقاله
چکیده
حوضه آبریز دشت جیرفت بخشی از حوضه غربی جازموریان است که در جنوب ایران ودر استان کرمان قرار گرفته است. برداشت بی رویه از آب هاي زیرزمینی آبخوان دشت جیرفت موجب افت سطح ایستایی این آبخوان گردیده است که این روند نزولی سطح آب از سال 1379 شدید تر هم شده است. این امر می تواند اقتصاد منطقه را که بر پایه کشاورزي استوار است مورد تهدید جدي قرار دهد. هدف اصلی این تحقیق شناخت و ارزیابی پیامد هاي ناشی از تخلیه بی رویه سفره آب زیرزمینی بر مناطق روستایی دشت جیرفت طی چند سال اخیر است. بدین منظور کلیه اطلاعات هواشناسی، هیدرولوژیکی، هیدروژوئولوژیکی، زمین شناسی و جغرافیایی جمع اوري و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
نقشه هاي کیفیت شیمیایی و هم عمق و هم تراز آب زیرزمینی مناطق روستایی مناطق روستایی به کمک نرم افزار ARCGIS رسم شده است. و طبق محاسبات انجام شده سطح آب زیرزمینی در مناطق روستایی دشت داراي سیر نزولی بوده است. نتایج تحقیقات نشان می دهد تخلیه از سفره آبدار توسط 1230 حلقه چاه عمیق با تخلیه 637/4 میلیون متر مکعب و 3899 حلقه چاه نیمه عمیق با تخلیه 322/3 میلیون متر مکعب و252 رشته قنات با تخلیه 543. 40/5 دهنه چشمه با تخلیه 42/9 میلیون متر مکعب است.
-1 مقدمه
سفره آب زیرزمینی به عنوان اساس فعالیتهاي کشاورزي شکل دهنده محیط جغرافیایی به نام فضاي روستایی است. - مطیعی لنگرودي و شمسایی، 1388، - 41 42 منابع آب زیرزمینی یکی از مهمترین منابع تامین کننده آب براي بخشهاي کشاورزي، صنایع و آشامیدن هستند. با توجه به کمبود منابع آب سطحی و نیز رشد سریع جمعیت و گسترش کشاورزي،این منابع نقش مهمی را در زندگی بشر ایفا می نمایند. از آنجا که فعالیتهاي انسانی در بسیاري از موارد توازن موجود در طبیعت را بر هم می زند، پمپاژ بیش از حد تعادل سفره هاي آب زیرزمینی سبب افت سطح آب و تهی شدن سفره ها گردیده است. خشکسالی و برداشت بی رویه آبهاي زیرزمینی در سالهاي اخیر در بسیاري از نقاط دنیا که با که با کمبود آب روبه روهستند، مشکلات عدیده اي را فراهم ساخته است.
از جمله می توان، افت سطح آب زیرزمینی، نشست حاصل از این افت، تحت تاثیر قرار گرفتن کیفیت آب و دیگر موارد اشاره کرد.این مسئله تمام ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادي زندگی روستاییان را با تهدید مواجه کرده است. کشور ایران به دلیل نازل بودن ریزش هاي جوي و نامناسب بودن پراکنش زمانی و مکانی آن، در زمره کشور هاي خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و در این شرایط به دلیل رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی و توسعه بخش هاي اقتصادي - کشاورزي و صنعت - تقاضا براي آب روز به روز افزایش می یابد. نظري به گذشته و تارخ کهن کشور، نشان می دهد که براي تعدیل مشکلات ناشی از محدودیت منابع آب ابتکارات و ابداعات متنوعی در زمینه بهره برداري از منابع اب سطحی و زیرزمینی، در ابعاد سازه اي و مدیرتی مورد توجه بوده است که احداث قنوات، سدهاي مخزنی و انحرافی در بعد سازه اي و نظام هاي حقابه بري در بعد مدیرتی آن قابل ذکر است.
در کشور ایران وضعیت بهره برداري از منابع آب رضایت بخش نیست مدیریت و نحوه استفاده از منابع آب اصولی و توسعه اي نیست و الگوهاي مطلوبی ندارد، این در حالیست که متخصصان کشاورزي و بر نامه ریزي روستایی معتقدند پایداري تولیدات کشاورزي در سطح بسیار بالایی بستگی به مصرف کنترل شده منابع آب دارد. از ابعاد اساسی مسئله بهره برداري ناپایدار از منابع آب زیرزمینی در نواحی روستایی کشور این است که سیستم هاي آبیاري در مزارع کشور به طور متوسط سنتی و نیمه مدرن می باشد. راندمان آبیاري را را با نظر خوشبینانه 60 در صد می توان در نظر گرفت و میانگین آب مصرفی 15 هزار مترمکعب براي هر هکتار در سال می باشد. - رستم افشار1386، - 10
استان کرمان در حال حاضر 32248 نقطه تخلیه آب زیرزمینی با تخلیه کلی معادل 6/764 میلیارد متر مکعب در سال است. دشت جیرفت پس از دشت رودبار جنوب بیشترین تعداد چاه حفر شده را در خود دارد - شاهی دشت و عباس نژاد 1390، - 133 در حال حاضر، تمامی دشتهاي حوزه آبریز هلیل رود – جیرفت داراي بیلان منفی می باشد و تغییرات کاهشی در میزان بارش و رفتار نامناسب بهره برداران باعث وخامت وضعیت سفره آب زیرزمینی در دشت جیرفت شده است وپیامدهاي منفی زیست محیطی بسیاري براي مناطق روستایی دشت به وجود آمده است.
-2 پیشینه تحقیق
گزارشات متعددي از پیامدهاي منفی برداشت بی رویه از سفره آب زیرزمینی خصوصا از مناطق خشک و کم باران از سراسر جهان ارائه گردیده است به عنوان مثال شهر - Los Banos - Kettelman در دره - San Joaquin Valley - در کالیفرنیا آمریکا قرار دارد. این منطقه از مهمترین مناطق کشاورزي جهان بحساب می آید. نشست زمین در اثر افت سطح آب زیرزمینی خسارات زیادي را به این منطقه وارد نموده است. بطوریکه حتی در یک مقدار از نشست 8/8 متر تا سال 1969 گزارش گردید. - . - Poland;1981برداشت بی رویه آب زیرزمینی در مکزیکوسیتی موجب شده که در اثر افت سطح آب طی 60 سال گذشته، سطح زمین در بعضی چاهها تا 5 متر نشست نماید.
همچنین نشست زمین در فونیکیس، لاس وگاس، هوستون و کالیفرنیا، نیگاتا در شمال ژاپن، وایراکی در نیوزلند خساراتی به بار آورده است - بوتکین و کلر، 390-399:1386 - .مشکلات مشابهی از دنور کلرادو، آریزونا - مور، 341-343 :2005 - ، کلکته در هندوستان - چاترجی - 176- 185 : 2006، بانکوك در تایلند - فین ویچ - 187 -2006 : 201 و دشتهاي مهم ازبکستان و آذربایجان - بیبا و همکاران - 167 -181 : 2006 نیز گزارش شده است. ایران از جمله کشور هایی است که به دلیل کمبود منابع آب سطحی، بیشترین آب مصرفی در کشاورزي را از آبهاي زیرزمینی تامین می نماید. بنابراین کمبود منابع آب زیرزمینی یکی از بحرانهاي حال حاضر کشور محسوب می گردد و از آنجایی که کشاورزي در مناطق روستایی است اضافه برداشت منابع آب زیرزمینی بیش از توان آن منطقه براي مصارف کشاورزي خسارات جبران ناپذیري را براي روستا ها ایجاد می نماید.
در سالهاي اخیر مشکل سطح اب زیرزمینی و بیلان منفی سفره ها در اکثر دشتهاي ایران گزارش شده است که از جمله آن می توان به دشتهاي زرند ساوه - ابراهیمی و همکاران:1379 - 701 – 707، فیروز آباد - فتحی و زیبایی، - 155 -165 :1389، شمس آباد قم - ولی پور و همکاران - 683-691 :1388، جیرفت و زرند - شاهی دشت، - 26-178 1387، فریمان و تربت جام - لشکري پور و همکاران 942-947 : 1385 و-886 : 1387 - 880، کاشمر - لشکري پور و همکاران،2428- 2438 :1385 - ، فامنین و کبودرآهنگ - امیري، - 134- 147: 1384، مشهد ، نیشابور، جنگل و مه ولات - ولایتی، - 275 -283: 1384، کاشان و آران بیدگل، گلپایگان، مهیار و اصفهان - قیومی و همکاران، - 1295 -1299 : 1384، اختیار آباد کرمان - عباس نژاد، - 28 -35 : 1383، جنوب و جنوب غرب تهران - شمشکی و همکاران، - 134 :1384، شمسی، بفروئیه و میبد - میراب باشی و دانائیان، - 1520 -1524 :1384، همدان - فاطمی عقدا و همکاران، - 693 - 701 :1380، رفسنجان - عباس نژاد، . - 303 -310 :1377
-3 روش پژوهش
با توجه به ماهیت موضوع و اهداف پژوهش، نوع تحقیق کاربردي و روش تحقیق مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است. جمعآوري دادهها، به شیوه اسنادي و کتابخانهاي و استفاده از اطلاعات مرکز آمار ایران صورت گرفته است. به منظور شناخت و ارزیابی آثار برداشت بی رویه از سفره آب زیرزمینی دشت جیرفت و آسیب پذیري مناطق روستایی از این مساله، ابتدا اطلاعات موجود به منابع آبی و هیدروژئولوژیکی دشت مورد بررسی قرار گرفت.
پس از آن اطلاعات هواشناسی، هیدرولوژیکی، زمین شناسی و جغرافیایی منطقه از منابع مختلفی همچون اداره هواشناسی جیرفت، شرکت آب منطقه اي کرمان، سازمان زمین شناسی و سازمان مدیریت و برنامه ریزي استان جمع آوري و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در ادامه با استفاده از نتایج به دست آمده تغییرات میزان انرژي استحصال آب، تغییرات آسیب پذیري مناطق روستایی نسبت به خشکسالی و... محاسبه و با مطالعات میدانی، پیامدهاي حاصل از تغییرات کمی و کیفی آب هاي زیرزمینی منطقه شناسایی و مورد ارزیابی قرار گرفت.
-4 محدوده مورد مطالعه
محدوده مطالعاتی جیرفت بخشی از حوضه غربی جازموریان می باشد که بین طولهاي جغرافیایی 57 15 و58 17 شرقی و عرض هاي جغرافیایی 28 12 و29 13 شمالی و در جنوب شرق ایران قرار گرفته است. وسعت دشت جیرفت 2247 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا بین500- 800 متر متغیر است. منابع آب حوضه به دو صورت سطحی و زیرزمینی قابل بررسی است. مهمترین جریان سطحی در حوضه: رودخانه هلیل می باشد که در واقع بزرگترین رودخانه منطقه مرکزي و جنوب شرقی فلات ایران به حساب می آید. حدود 200000 نفر در دشت جیرفت و حومه آن زندگی می کنند - سازمان مدیریت و برنامه ریزي استان کرمان،. - 446:1385 نظام اقتصادي این منطقه بر پایه فعالیت در بخش کشاورزي استوار است و مشخصه اقتصاد روستایی را داراست به طوري که حدود ./95 از حجم آب برداشت شده از سفره آب زیرزمینی صرف فعالیتهاي کشاورزي می شود.
