بخشی از مقاله
چکیده:
کمبود آب در اکثر نقاط ایران بدلیل واقع شدن روی کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین باعث شده از د یرباز اقداماتی در زمینه کنترل و بهره بردار ی منابع آب انجام شود که از ا ین میان میتوان طرحهای انتقال آب را نام برد که از نظر اجتماع ی، زیست محیطی، اقتصادی، سیاسی و غیره به عنوان طرحهای پرهزینه، پیچیده و مشکلساز مطرح هستند. بدلیل آشکار شدن آثار مثبت و منفی این طرح ها در جامعه باید تأثیرات این انتقال قبل از اجرا از د یدگاه های گوناگون و بمنظور حفظ تعادل اجزا ی محیط و ارتباط بین آنها مورد ارزیابی قرار گیرد . در ایران، منابع آب زیرزمینی بعنوان یکی از مهمترین منابع تأمین آب مورد نیاز برای بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت از اهم یت زیادی برخوردارند. نتایج نشان داد که انتقال آب از دشت سربیشه که تأمین کننده بخشی از آب شرب شهر بیرجند می باشد بر روی افت تراز سطح آب زیرزمینی و هم چنین کیفیت آب اثرات منفی دارد و ادامه آن باعث افت بیشتر و شدیدتر کمیت و کیفیت آب خواهد شد.
واژههای کلیدی: دشت سربیشه، آب زیرزمینی، انتقال آب بین حوضه ای، کیفیت آب، افت
.1 مقدمه
از دیر باز انتقال آب از حوضه های مستعد به حوضه های کم آب و خشک بعنوان یکی از راهکارهای کاهش بحران آب در کنار دیگر روش ها مطرح بوده است - جزایری فارسانی . - 1391. انتقال حوضه به حوضه آب عبارت است از انتقال فیزیکی آب از یک حوضه آبریز به حوضه دیگر که در این جابجایی یک حوضه آب از دست می دهد و دیگری آب به دست می آورد - کاظمی نجف آبادی و همکاران.. - 1391 ایران با متوسط بارندگی سالانه 250 میلیمتر از مناطق خشک جهان محسوب می شود و بر اساس گزارش های موجود از نظر شاخص های منابع آب در زمره مناطق آسیب پذیر قرار دارد و بخشهای زیادی از آن دچار بحران کم آبی است. اجرای طرحهای انتقال آب بین حوضه ای در کنار راهکارهای دیگر میتواند حوضه هایی که در آنها بحران به شدت احساس میشود را به حالت توازن درآورد ولی اجرای این طرحها آثار اقتصاد ی، اجتماعی و ز یست محیطی زیادی در حوضه ها ی مبدأ و مقصد بویژه در حوضه مبدأ بدنبال خواهد داشت - جلالی و رادمنش.. - 1393 از جمله مزایای انتقال آب بین حوضه ای می توان آب رسانی به منطقه مقصد و بحث اشتغال زایی را نام برد که در طول اجرای عمر پروژه تعدادی از افراد منطقه و خارج منطقه م شغول بهکار میشوند ولی این موضوع را نباید نادیده گرفت که علاوه بر کاهش آب منطقه مبدأ و تاثیر بر فعالیت های آن، امکان تأثیر بر مسائل زیست محیطی و اجتماعی در منطقه مبدأ و مقصد وجود دارد - کاظمی نجف آبادی و همکاران.. - 1391
طرحهای انتقال آب بین حوضه ای بدلیل تغییر در رژیم طبیعی دو حوضه مبدأ و مقصد از اهم یت و حساسیت بالاتری نسبت به سایر طرحهای آبی برخوردار است و با یستی زوایای مختلف از جمله جنبه های توسعه پایدار ملی، منطقه ای و استانی را در نظر گرفت . همچنین کلیه مسائل حقوقی ذینفعان و حقآبه داران سر آب و پا یین دست را باید رعایت کرد - جلالی و رادمنش.. - 1393
از منظر اقتصاد ی میتوان کاهش سطح ز یر کشت محصولات کشاورز ی، کاهش کیفیت محصولات زراعی و باغی، غیر اقتصادی شدن کشاورز ی، کاهش درآمد کشاورزان، خسارت به صنعت تور یسم و تولید آبزی پروری و تخر یب زیستگاههای حیات وحش و چشم اندازهای طبیعی اشاره کرد - جلالی و رادمنش.. - 1393
تحقیقات نشان داده است که انتقال آب بین حوضه ای دارای پتانسیل اختلال و بر هم زدن شرایط زیست محیطی و در نتیجه بروز منازعات ملی و بین المللی به ویژه در رابطه با ساکنان حوضه مبدأ می باشد - جلالی و رادمنش.. - 1393 مهمترین آثار اجتماعی انتقال آب بین حوضه ای عبارتاست از: افزایش درگیری بین مصرف کنندگان آب، افزا یش فقر عمومی و مهاجرت، افزا یش نارضایتیهای عمومی در مورد تصم یم دولت مبنی بر انتقال آب، بروز بی عدالتی ها و
افزایش سوءظن ها و ا یجاد یأس و ناامیدی در مردم حوضه م بدأ به دلیل از دست دادن برخ ی فرصتها - جلالی و رادمنش.. - 1393
از نظر ز یست محیطی این طرح ها باعث خشک شدن رودخانه ها ی حیات بخش، نابود ی حیات تالابها، به خطر
افتادن محیط زیست و تنوع ز یستی،جانوری و گیاهی، بروز نارضا یتیهای اجتماعی و ناپا یداری سرزمینخصوصاً در حوضه های مبدأ شده است - جلالی و رادمنش.. - 1393
در سال 1389، روح اللهی و همکاران پهنه بندی پارامترهای کیفی آب زیرزمینی دشت سربیشه را انجام دادند و به این نتیجه دست یافتند که چاه های دشت سربیشه از نظر شوری دچار مشکلات عدیده ای بوده و با توجه به تأمین بخشی از آب شرب شهر بیرجند از تعدادی از این چاه ها استفاده بیش از حد از سفره آب زیرزمینی ک اهش کمیت و کیفیت آب را به همراه دارد و باعث بالارفتن هزینه های تصفیه آب می شود.
در سال 1391، جزایری فارسانی انتقال بین حوضه ای و چالش های پیش روی آنرا مورد مطالعه قرار داد ه و نتیجه گرفت که در تصمیم گیری جهت اجرای این طرح ها بایستی توجیه فنی و اقتصادی آن بررسی شده و اثرات زیست محیطی و اقتصادی و اجتماعی آن مطالعه گردد.
در سال 1391 ، خاکپور به بررسی پیامدهای زیست محیطی ناشی از انتقال آب بین حوضه ای پرداخت و به این نتیجه رسید که تحت شرایط خاص میتوان مقدار آب مازاد بر نیازهای اکولوژیکی حوضه مبدأ را انتقال داد.
در سال 1392، طالبی و نعمت اللهی کیفیت آب زیرزمینی حوضه سرچهان را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند که افزایش میزان هدایت الکتریکی و کلر می تواند ناشی از افت سطح آب زیرزمینی و اضافه برداشت از منابع آب
زیرزمینی باشد.
در سال 1393، کاظمی نجف آباد ی و همکاران نیز به بررسی مسائل و پیامدهای زیست محیطی در انتقال آب بین حوضه ا ی در چندین حوضه آبی پرداختند و بدلیل کاهش نزولات جوی و افزایش برداشت از منابع زیرزمینی، این
طرحها را نامناسب دانستند.
در سال 1393، جلالی و رادمنش مطالعات خود را بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از انتقال بین حوضه ای آب بر روی حوضه کارون انجام دادند و ه یچ گونه نتایج مستند مبنی بر ضرورت انتقال آب از حوضه های دز و کارون به حوضه زاینده رود بهدست یاوردند .
در سال 1393، ذکی و کیانی مطالعات خود را با تأکید بر طرح بهشت آباد در زم ینه مسائل ه یدروپلیتیکی ناشی از انتقال بین حوضه ای آب انجام دادند و به ا ین نتیجه رسیدند که در طرح انتقال آب بهشت آباد فراتر از بحث ها یفنّی میباید ابعاد و پیامدهای اکولوژیکی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، امنیتی و ز یست محیطی مبدأ و مقصد به صورت سیستماتیک و یکپارچه در نظر گرفته شود.
در سال 1394، غفاری و رسول زاده به ارزیابی کیفیت منابع آب زیرزمینی دشت اردبیل برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی پرداختند و نتایج تحلیل آنها نشان داد کاهش کیفیت آب در طی زمان در آبخوان اردبیل ناچیز بوده است.
با توجه به اینکه توسعه طرح های انتقال آب بین حوضه ای با رعایت کلیه ملاحظات زیست محیطی، اقتصادی،فنّی و اجتماعی آن از جمله راهکارهای نیل به اهداف توسعه پایدار در مدیریت منابع آب کشور تعریف شده است در این
تحقیق قصد داریم اثرات انتقال بین حوضه ای آب را بر میزان افت سطح تراز آب های زیرزمینی دشت سربیشه بررسی کنیم .
.2 مواد و روش ها
دشت سربیشه تقریباً در بخش مرکز ی استان خراسان جنوبی و حاشیه شرقی زیر حوضه کویر لوت قرار دارد . وسعت محدوده حدود 1481 کیلومتر مربع است که حدود 61 درصد آن را دشت و 41 درصد باقیمانده را ارتفاعات تشکیل میدهند. میانگین ارتفاع محدوده سربیشه از سطح در یا 2111 متر است - روح اللهی و همکاران . - 1389. آبخوان اصلی دشت سربیشه در بخش میانی محدوده تشکیل شده است. وسعت پهنه ها ی تحت پوشش رسوبات آبرفتی در محدوده سربیشه حدود 850 کیلومتر مربع است ولی آبخوان در گستره ا ی به وسعت حدود 400 کیلومتر مربع تشکیل شده است. ضخامت رسوبات آبرفتی با توجه به عمق چاه ها ی حفاری شده حداکثر 180، حداقل 14 و بطور میانگین حدود 55 متر م ی باشد. آبخوان ها ی محدوده سربیشه از نوع آبخوان های آزاد - غیر محصور - میباشد - روح االله ی و ه مکاران . - 1390.
شکل : 1 موقعیت دشت سربیشه و موقعیت آبخوانها و چاه های تأمین کننده آب شرب شهر بیرجند در محدوده دشت
