بخشی از مقاله
خلاصه
همهروزه در سراسر ایران پسماندهایی تولید میشود که مصداق طلای کثیف است و ورود آن به محیطزیست میتواند منجر به خطرات بسیاری گردد. لیکن با جذب مشارکت مردم در انجام عمل تفکیک از مبدأ میتوان از این طلای کثیف به خوبی بهرهبرداری کرد. از این حیث هدف این پژوهش بررسی تسهیلات مؤثر برافزایش مشارکت شهروندان در عمل تفکیک از مبدأ است. این پژوهش از حیث هدف جز پژوهشهای کاربردی است و با روش پیمایشی- همبستگی و به کمک ابزار پرسشنامه و مطالعه اسنادی انجامشده است.
حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه و از شیوه نمونهگیری در دسترس استفادهشده است. روایی ظاهری پرسشنامه به کمک اساتید دانشگاه یزد و پایایی آن بهوسیله آزمون آلفای کرونباخ تأییدشده است. به منظور تجزیه تحلیل دادهها نیز آزمون کای-دو و نمودارهای تحلیلی مورداستفاده قرارگرفته است. نتایج پژوهش حاکی از ارتباط معنادار ویژگیهای فردی سن و میزان تحصیلات با انجام عمل تفکیک از مبدأ است. همچنین این نتایج ارجحیت تسهیلات اجتماعی بر اقتصادی را نیز بیان میدارد.
.1 مقدمه
مدیریت پسماندها به عنوان یکی از ارکان مهم در توسعه پایدار میباشد که با تصویب قانون مدیریت پسماندها در سال 1383 موردتوجه بسیاری از نهادها و دستگاهها بوده و تلاشهای زیادی برای جلوگیری از آلودگی آب و خاک حاصل از مدیریت ناصحیح وبعضاً اشتباه پسماندها در حال انجام شدن است .[2] تجربه نزدیک به نیمقرن در کشورهای مختلف دنیا نشان داده است که موفقترین روش بر اساس شاخصهای مختلف، ازجمله بهداشتی، زیستمحیطی و اقتصادی در بازیافت مواد و انرژی از پسماندهای شهری، تفکیک از مبدأ است و برای اجرای آن مشارکت تولیدکنندگان یک ضرورت اساسی به شمار میرود .[3]
در برنامههای تفکیک از مبدأ فناوریهای نوین چندان نقش ندارد، بلکه سیاستگذاری صحیح، برنامههای مدون و مناسب و آموزش مردم از طریق رسانههای گروهی و همچنین وجود قوانین و مقررات، کارساز و مؤثر بوده است. آنچه میتوان به عنوان آخرین فناوریهای نوین مربوط به تفکیک از مبدأ نام برد، استفاده از آخرین فناوریهای اطلاعرسانی و استفاده کافی از رسانههای همگانی و شیوههای نوین آموزشی است که تفکیک از مبدأ را در اکثر کشورهای توسعهیافته محقق نموده است و صرفهجوییهای اقتصادی و آثار بهداشتی و زیستمحیطی مهمی را به ارمغان آورده است .[4] از این حیث پژوهش پیش رو در پی آن است که با ارائه دو دسته تسهیلات اجتماعی و اقتصادی بهترین گزینه را برای بهبود مشارکت شهروندان در مجتمعهای مسکونی در انجام عمل تفکیک از مبدأ شناسایی کند.
.2 پیشینه پژوهش
استانبول شهری با 13 میلیون نفر جمعیت - با نرخ رشد 2,5 درصد بالاتر از کل کشور ترکیه - و تولید حدود 14000 تن در روزبه عنوان بزرگترین شهر تولیدکننده پسماند در ترکیه به شمار میرود؛ در خصوص تفکیک پسماند، پیشگیری از تولید زباله و یا به حداقل رساندن آن و یا تشویق به حداقل رساندن مقدار ضایعات پرخطر به عنوان اصلیترین اولویتها در نظر گرفتهشده است؛ که این اولویتها با بازیابی مواد زائد از طریق روشهای استفاده مجدد، بازیافت، کمپوست، تولید انرژی تضمین گردیده بهگونهای که مقدار زیادی از صرفهجویی در هزینههای تولید از طریق آن حاصلشده است از سوی دیگر تبدیل مواد با افزایش بازیافت مواد زائد که دارای ارزش اقتصادی است در هزینههای دفع زباله را کاهش داده و از فشار زباله در محیطزیست میکاهد و یا از فعالیتهای اقتصادی در منابع طبیعی جلوگیری نموده است .[7]
آلمانها خود را قهرمان محیطزیست جهان میدانند. جداسازی زبالههای خانگی امری بسیار مهم برای مردم آلمان است. در هر آپارتمان معمولاً 5 سطل برای 5 نوع زباله وجود دارد که با رنگهای جداگانه مشخصشدهاند. زرد برای بستهبندیها - مانند کارتونهای قدیمی شیر - ، آبی برای کاغذ و مقوای نازک، سطلهای ویژه شیشه در سه قسمت شیشههای روشن، قهوهای و سبز و یک سطل برای مواد غذایی و گیاهی و سرانجام یک سطل سیاه برای سایر زبالهها. از لحاظ نظریه و قانونی همه آلمانیها ملزم به رساندن زبالههای خاص مانند باطری و مواد شیمیایی به مراکز بازیافت هستند و اگر کسی این کار را نکند مرتکب جرمی اداری شده که البته در عمل بهندرت در این مورد پیگرد قانونی رخ میدهد.
بر اساس نظرسنجیها حدود 90 درصد آلمانیها با علاقه شخصی به جداسازی زبالهها میپردازند. ازجمله مواردی که در شهرداری آمستردام موردتوجه خاص قرارگرفته، موضوع زباله و حیوانات خانگی است که یکی از مهمترین برنامههای این سازمان است. بر این اساس تمامی شهروندان موظفاند تا زباله و آشغالها را در هنگام غروب در سطلهای تفکیکشده قرار دهند. در صورت تمایل شهروندان میتوانند زبالههایشان را به بانکهای شیشه و کاغذ تحویل دهند تا بازیافت شود .[8] سوئیس تجهیزات بازیافت زباله خود را به درستی موردتمجید قرار میدهد. شیشه و کاغذ نمونهای از زبالههایی هستند که بهطور متوسط در سوئیس دور انداخته نمیشوند.
در اکثر سوپرمارکتها سطلهای مجزایی برای بطریهایی با شیشه سبز و قهوهای وجود دارد. هر شهر این کشور بهطور ماهانه به جمعآوری رایگان زبالههای کاغذی میپردازد که تنها شامل روزنامههای قدیمی نمیشود و اکثر مردم همه اشیاء ساختهشده از مقوای نازک یا کاغذ را از پاکت غلات تا قبضهای تلفن قدیمی را مورد بازیافت قرار میدهند. هماکنون چند دهه است سیاست زیستمحیطی دانمارک به زباله به عنوان یک منبع مینگرد.
حدود 10 هزار دانمارکی در تجارت جمعآوری زباله فعالیت میکنند که حدود 0/1 درصد کل جمعیت این کشور را تشکیل میدهد. تلاش سخت برای دستیابی به دانمارکی سبزتر باعث شده که این کشور به رکوردی جالب دست یابد. آمار دولتی نشان میدهد در سال 2003، 31 درصد زبالههای خانگی بازیافت شده و 62 درصد سوزانده شده است. 6 درصد باقیمانده نیز در زمین دفن شده است.
در کشور ما، قبل از تصویب قانون مدیریت پسماندها، هیچ مصوبه جامعی در خصوص کنترل و مقابله با پسماندها وجود نداشت و احکام و قواعد آن تابع قوانین و مقررات پراکندهای ازجمله قانون شهرداریها، قانون مجازات اسلامی - بحث آلودگی محیطزیست ماده - 688 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، آئین نامه بهداشت محیط و قانون طرز جلوگیری از بیماریهای آمیزشی و بیماریهای واگیردار مصوب 1320 بود. در ماده 688 قانون مجازات اسلامی ریختن زباله در خیابان یکی از مصادیق تهدید علیه بهداشت عمومی تلقی میشود.
همچنین مطابق ماده 24 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا سوزاندن و انباشتن زبالههای شهری و خانگی و نیز هرگونه نخاله در فضای باز و معابر ممنوع شده است. با تصویب قانون مدیریت پسماندها در مورخ 1383/2/20 تحولی اساسی در حقوق ایران در این زمینه پدیدار شد. این قانون با یک نگاه جامع به مسئله پسماند پرداخت .[9]
تفکیک از مبدأ و بازیافت بهترین راهکار برای حل مشکل مواد زائد جامد در کل شهرهای ایران است که هرروز بر مقداران افزوده میشود. برای بهکارگیری عملی این راهحل، باید مسائل و مشکلات مرتبط با بازیافت را به شکل اصولی و کارشناسانه بررسی کرد و سعی نمود نقاط قوت را تقویت و نقاط ضعف را از بین برد. سازمان بازیافت برای جلب مشارکت مردمی در مناطق مردمی در مناطق 20 گانه تهران از گروههای زیستمحیطی غیردولتی استفاده نمود و در سه منطقه موردمطالعه حدود 10 میلیون تومان صرف آموزش تفکیک از مبدأ مواد قابل بازیافت از طریق آموزش چهره به چهره توسط تشکلهای زیستمحیطی کرد.
در این برنامههای آموزشی، وضع موجود زباله، ارزش اقتصادی مواد زائد جامد خانگی، رابطه بازیافت و حفظ محیطزیست معرفی و اهداف طرح از حیث اقتصادی، بهداشتی و زیستمحیطی و طریق تفکیک از مبدأ تشریح شده و به برخی از شهروندان نمونه که بازیافت را از قبل در برنامههای خود لحاظ کرده بودند هدایایی از سوی NGO ها و با کمک سازمان بازیافت اهداشده است.
پژوهشی انجامگرفته در شهر تهران نشان میدهد مهمترین عاملی که نهایتاً باعث تشویق مردم به بازیافت میشود بهداشت است و ساکنین منطقه 7 بیشترین اهمیت را به آن میدهند. چراکه در مجموع 44 درصد این منطقه بهداشت را عامل مشوق خود در بازیافت دانستهاند، هرچند در کنار آن مسائل زیستمحیطی نیز موردتوجه قرار دادهاند، ولی مسئله اقتصادی اهمیت چندانی بر تشویق مردم منطقه 7 به بازندارند و آن را در کنار عامل بهداشتی موردتوجه قرار دادهاند درحالیکه در مناطق 12 و 19 مسئله اقتصادی از اهمیت بالاتری برخوردار بوده است، هرچند نمیتوان از آنها بهتنهایی به عنوان عاملی مؤثر در تشویق مردم به بازیافت یادکرد.
در مجموع بیش از نیمی از ساکنین مناطق موردمطالعه، هر سه عامل زیستمحیطی، بهداشتی و اقتصادی را دارای اهمیت میدانند و نگرشی جامع به مسئله بازیافت دارند بنابراین باید گفت نمیتوان بهتنهایی با تأکید بر یک عامل، مردم را به بازیافت تشویق نمود، بلکه در آموزش و ترغیب مردم به بازیافت باید عوامل مختلف را در نظر گرفت تا راندمان این طرح بالا رفته و اهداف موردنظر تحقق پیدا کنند.
