بخشی از مقاله
.1 مقدمه
طی خشکسالی، کشاورزان که تصمیمگیرندگان نهایی در مزارع هستند، معمولاً با قیمتها، عملکردها و هزینه های متغیر و ناخواسته ای در قالب شاخصهای آسیبپذیری در بعد اقتصادی روبه رو می شوند که در بهره وری آنان تأثیرگذار است. لذا تحقیق حاضر به شاخصهای آسیبپذیری اقتصادی در میان کشاورزان گندمگار - استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد - در شرایط خشکسالی می پردازد. لیست شاخص های اولیه اقتصادی 10 - شاخص اصلی - در تحقیق به روش دلفی - اتفاق نظر متخصصان دارای سوابق تحقیقاتی در منطقه و کارشناسان منطقه - تعیین شد.
جهت سنجش آسیب پذیری نیز از فرمول Me -Bar & Valdez و نرم افزارهای SPSS و Excel استفاده شد. یافته های پژوهش نشان داد که در شرایط خشکسالی از لحاظ آسیب پذیری اقتصادی، بالاترین شدت آسیب پذیری کشاورزان مربوط به شاخص های بیمه کردن محصول - P i= 2/890 - ، نوع مالکیت زمین - P i =2/845 - و امکان دسترسی به تسهیلات بانکی و دولتی - وامها - - Pi =2/818 - بود.
هدف از این تحقیق معرفی کارآمدترین راهبرد برای تولیدکنندگان جهت حداقل کردن تغییر درآمد خالص کشاورزان بود. در این مطالعه یک مزرعه نمونه از ایالت تگزاس انتخاب شد که سه محصول گندم، پنبه و سورگوم دانه ای در آن کشت می شد. نتایج این تحقیق نشان داد که به ویژه در سطح بالای تضمین قیمت، FCIP مشارکت فعال در سبب افزایش روی آوری به بازار سلف برای محصول برگزیده به FCIP می شود .
محققین مذکور نتیجه گرفتند که مشارکت در همراه شرکت در بازار سلف و یک برنامه متنوع تولید محصول، راهبرد مدیریت ریسک بهینه را تشکیل می دهند - Falatoon Zadeh .& Richard Conner - در این راستا نتایج تحقیقات محققان نشان می دهد در عین حال تنوع فعالیت ها یکی از روش های مدیریت ریسک است که ریسک درآمد کشاورز را کاهش می دهد. به طور مثال در کشور آمریکا ترکیب کشت سویا و یا کشت ذرت به همراه پرورش دام از تصمیمات عمومی جهت تنوع بخشیدن به محصولات تولیدی می باشد .
- Schoney et al., 1994 - قربانی - 1379 - در تحقیق خود با عنوان بیمه بهره وری تولید گندم در استان مازندران با توجه به اثر مثبت بیمه بر تولید گندم و بهره وری تولید، تحت پوشش قرار دادن کشاورزان در طرح بیمه گندم، استفاده مطلوب از ماشین آلات، استفاده از مقدار کافی بذر مناسب و اصلاح شده بر اساس توصیه های فنی و زراعی را مهم ترین روشهای مدیریت ریسک در تولید گندم معرفی میکند.
کهنسال و حسین زاده - 1385 - تحقیقی با عنوان »بررسی نقش بیمه در تولید گندم در شهرستان گنبد« انجام دادند. نتایج تحقیقی ، نقش انکارناپذیر بیمه را بر میزان تولید گندم و کاهش خطرها نشان داد. قلاوند و همکاران نیز در تحقیق خود در استانهای تهران و مازندران بر نقش حیاتی بیمه محصولات کشاورزی در کاهش خطرهای احتمالی کشاورزی تأکید کرده اند - قلاوند و همکاران، . - 1385
مطابق نتایج تحقیق یعقوبی - 1387 - ، جهت بررسی جایگاهبیمه در مدیریت ریسک کشاورزی، مهم ترین مخاطره ها در کشت گندم را سن گندم ، کاهش حاصلخیزی خاک و خشکسالی و مهم ترین روشهای مدیریتی ریسک برای کنترل و پیشگیری از آنان را، رعایت تناوب زراعی، بیمه کردن محصول و داشتن نقدینگی اضافی بیان کردند. همچنین مهم ترین مشکل کشاورزان در مورد بیمه کشاورزی، فاصله زیاد بین ارزیابی تا پرداخت خسارت اپست .
نتیجه تحقیق فالکو و پرینگ نشان داد که بیشترین نگرانی کشاورزان در مورد ریسک قیمت کالاها، ریسک تولید و تغییرات در قوانین و مقررات دولت است. در این تحقیق ریال بعضی از کشاورزان، هزینه های نهاده ها را بزرگترین منبع ریسک بیان کرده بودند . ضمناً آنان حفظ نقدینگی ، استفاده از بازارهای فرعی و بیمه را عمده ترین راهبردهای مدیریت ریسک اظهار کردهاند .
- Falco & Perrings, 2005 - تحقیق موویسن نشان داد که به زعم کشاورزان، ریسک های قیمت و تولید ، مهم ترین ریسکهایند و تولید با کمترین هزینه ممکن و بیمه، مهم ترین راهبردهای مدیریت ریسک اند . - Meuwissen,2001 - اما مطالعه سونکیلا تغییر در سیاستهای کشاورزی را مهم ترین عوامل ریسک و حفظ نقدینگی کافی را مهم ترین پاسخ مدیریت ریسک نشان داده است . - Sonkkila, 2005 - کشاورز و همکاران - 2010 - ، در تحقیق خود با عنوان بررسی آسیب پذیری خانوارهای کشاورز از خشکسالی در استان فارس - ایران - ، به این نتیجه دست یافتند که میان ادراکات گروه های مختلف در زمینه آسیب پذیری یا عدم آسیب پذیری از خشکسالی، تفاوت قابل ملاحظه ای وجود دارد.
به طوری که از دیدگاه کشاورزان کمتر آسیب پذیر، مجموعه ای از مولفه ها، نظیر میزان دسترسی به آب کشاورزی، پذیرش نوآوری های کشاورزی، تعامل با کارشناسان و کسب اطلاعات از نهادهای ترویجی، روش آبیاری، روش کشت، بیمه کردن محصول و نوع مالکیت زمین نقش عمده ای در کاهش آسیب پذیری از خشکسالی داشته اند که در این میان، نقش عوامل درونی، مهمتر ارزیابی گردید. این در حالی بود که از دیدگاه کشاورزان بیشتر آسیب پذیر، مجموعه ای از عوامل غیر وابسته به فرد - نظیر عدم دسترسی به آب کشاورزی کافی، ناتوانی در دریافت تسهیلات بانکی، بیکاری اعضای خانواده و عدم مشارکت آنها در فعالیتهای کشاورزی - از جمله مهمترین دلایل افزایش آسیب پذیری از خشکسالی می باشند.
شرفی و زرافشانی - 1389 - در تحقیق خود با عنوان سنجش ﺁﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮﻱ اقتصادی و اجتماعی خشکسالی در بین کشاورزان گندمکار در سه منطقه با شدتهای ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ - ﺑﺴﻴﺎﺭ شدید، فوقالعاده شدید و بحرانی - انجام گرفت. این مناطق در شهرستانهای کرمانشاه، صحنه و روانسر واقع شده بود. در این
مطالعه به منظور جمعآوری دادهها از مصاحبه حضوری با کشاورزانی که با خشکسالی در سالهای 1386-88 مواجه و دست به گریبان شده بودند، بهره گرفته شد . پس از مرور و مطالعات مقدماتی، شاخصهای اجتماعی– اقتصادی آسیبپذیری استخراج شدند.
شرفی و زرافشانی - 1389 - در تحقیق خود برای سنجش آسیبپذیری اجتماعی- اقتصادی کشاورزان گندمکار از فرمول میبار و والدز - 2005 - استفاده کردند. یافتههای پژوهش حاکی از آن بود که کشاورزان گندمکار در شهرستان روانسر بیشترین آسیبپذیری را داشتهاند و کشاورزان گندمکار در شهرستان کرمانشاه ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آسیبﭘﺬﻳﺮﻱ اقتصادی و اجتماعی مواجه بودهاند.
مطابق یافته های رضایی و همکاران - 2011 - ، یکی از مهمترین تأثیرات اقتصادی وقوع خشکسالی بر کشاورزان - طی سالهای - 2007- 2009 کاهش سطح درآمد حاصل از تولید محصولات زراعی و دامی بوده است. علاوه بر آن، افزایش قیمت نهاده ها، تغییر نظام بهره برداری، افزایش هزینه های تولیدی، پایین آمدن ارزش دارایی های روستایی - زمین، باغ و... - ، کاهش سرمایه های جاری و ثابت خانوارهای روستایی و موارد دیگر، کاهش تنوع کشت، کاهش کشت ارقام پربازده، از جمله ریسکهای اقتصادی و فنی خشکسالی برای کشاورزان به شمار می رفت.
در مجموع زمانی مدیریت ریسک می تواند مدیریت مناسب و جایگزینی برای مدیریت بحران در منطقه تحقیق به شمار آید که کشاورزان منطقه از لحاظ وضعیت آسیب پذیری شناسایی و طبقه بندی شوند. آنچه مسلم است کشاورزان گندم کار در منطقه تحقیق وضعیت آسیب پذیری اقتصادی متفاوتی را دارا بوده و سنجش آسیب پذیری کشاورزان هدف، نقطه آغاز و پیش نیاز مدیریت ریسک در زمینه اقتصادی می باشد. در این زمینه ضرورت شناخت پارامترهای آسیب پذیری اقتصادی کشاورزان، کمک شایانی را در هدفمندسازی اعتبارات و برنامه های دولتی و نهادهای خصوصی و همچنین جهت دهی برنامه های آموزشی-ترویجی جهت مقابله هدفمند با خشکسالی را در بر خواهد داشت.
.2 روش تحقیق
این تحقیق در شهرستان مشهد - استان خراسان رضوی، شمال شرقی ایران - در سال 2010 انجام شد. با توجه به کشت غالب گندم در منطقه، جامعه آماری تحقیق شامل کشاورزان گندمکارانی بودند که دارای کشت آبی بودند و در شهرستان مشهد ساکن بودند. جمعآوری اطلاعات مربوط به متغیرهای مورد مطالعه در جامعه آماری مورد پژوهش با استفاده از پرسشنامه و به صورت مصاحبه با کشاورزان گندمکار انجام شد. نمونه گیری به روش طبقه ای تصادفی با انتساب متناسب - Stratified Random Sampling - صورت گرفت.
ابتدا متناسب با کل جامعه آمار تحقیق - N = 5940 - بر اساس روش کوکران، تعداد نمونه ها 293 نفر انتخاب گردید. طبقات نمونه گیری در این تحقیق شامل همه بخش های شهرستان مشهد Central, Razaviyeh, Ahmadabad and - - Torghabeh است. سپس از طریق فرمول زیر و به تناسب جمعیت کشاورزان گندمکار از هر بخش، تعداد نمونه ها برای هر بخش تعیین شد.
پرسشنامه اولیه شناسایی و وزن دهی پارامترهای اصلی آسیب پذیری اقتصادی در منطقه است که بر اساس نتایج در روش دلفی، پرسشنامه های تکمیلی را در مراحل بعدی ایجاد خواهد کرد و پاسخگویان آن متخصصان و کارشناسان با تجربه در ارتباط با مباحث خشکسالی در مناطق مطالعه است. پرسشنامه نیز شامل شاخص های محاسبه کننده میزان پارامترهای آسیب پذیری کشاورزان - مطابق فرمول محاسبه Me-Bar & - 2005 - - Valdez است.
