بخشی از مقاله
مقدمه
مصرف مواد و عوارض پردامنه و ناخوشایند آن از مهم ترین دغدغه هاي فکري و یکی از ناگوارترین آسیب هاي اجتماعی حال حاضر است. به ویژه آن که درسال هاي اخیر مصرف مواد دیگر نه فقط در بزرگسالان که در دانش آموزان و دانشجویان دانشگاه ها نیز که دوره هاي بسیارحساس نوجوانی و جوانی را پشت سر می گذارند، مشاهده می شود. به طوري که اطلاعات حاصل از بررسی هاي ملی در بعضی کشورها - باتوین و همکاران، - 2000 نشان داده است که مصرف مواد غیر مجاز در میان نوجوانان و جوانان قویاً افزایش یافته است.
در طی سال هاي 1994تا 1999 آمار منتشر در ایالات متحده امریکا از رشد37 درصدي شیوع مصرف مواد حکایت داشته است - صرامی، . - 1381 یافته هاي بارکین و دیگران - نقل از شریفی، - 1380، مؤید آن است که در میان40 تا 50 درصد افراد تجربه ي مواد مخدر معمولاً در اوایل جوانی صورت می گیرد. بعضی گزارشات نیز - منشئی و دیگران، - 1381 نشانگر آن است که 64 درصد معتادان اولین مصرف را در فاصله سال هاي 16 تا 25 سالگی آغاز نموده اند، و بیش از 95 درصد سیگاري ها مصرف را از دوره ي نوجوانی و جوانی شروع می کنند.
در پژوهش کرد میرزا و همکاران - 1382 - که بر روي دانشجویان رشته ي پزشکی، هنر، فنی و مهندسی و علوم انسانی در سطح دانشگاه هاي تهران انجام شد، %16/3 دانشجویان رشته ي هنر، %8 /85 دانشجویان رشته ي علوم انسانی، % 6 دانشجویان فنی/ مهندسی و % 5/1 دانشجویان رشته ي پزشکی به مصرف مواد اذعان داشته اند.
سراج زاده - 1383 - در پژوهش خود بر روي 5231 دانشجو از 21 دانشگاه تحت پوشش وزارت علوم، دریافت که 21/4 درصد دانشجویان یک یا دو بار سیگار کشیده اند،%20 دانشجویان دست کم یک بار مشروبات الکلی مصرف کرده اند و %10 درصد نیز دست کم یک بار تریاك کشیدند. پس از تریاك، حشیش، شیره و سوخته به ترتیب، 3/8، 2/3، 2/2 درصد شیوع را داشته اند.
رفتار سوء مصرف مواد همانند سایر رفتارهاي آدمی معلولی است تابع چند علت و از این رو سبب شناسی آن امري پیچیده است - طارمیان، . - 1380 پژوهش هاي سبب شناسی در زمینه ي سوء مصرف مواد تعدادي از عوامل خطر آفرین را نیز به همراه یکسري عوامل حفاظت کننده شناسایی کرده اند که در خنثی سازي اثر این عوامل نقش مهمی دارند - هاوکینز و همکاران، 1992؛ باتوین، . - 2000 عوامل خطر به معناي » آن ویژگی ها، متغیرها یا رخدادهایی است که اگر براي فرد خاص رخ دهد احتمال آن که او دچار یک اختلال شود، بیشتر از کسانی است که به طور تصادفی از بین جمعیت انتخاب شوند
- مارازك و هاگرتی، 1994،به نقل از پاندینا، . - 2001 این عوامل شامل ویژگی هاي زیست شناختی، روانشناختی، رفتاري و محیطی/ اجتماعی است. ازسوي دیگر عوامل حفاظت کننده، عواملی هستند که درصورت وجود آنها احتمال بروز یک اختلال کاهش می یابد - پاندینا، . - 2001 عوامل حفاظت کننده نظیر روابط خانوادگی محکم، توانایی موفقیت و پیشرفت درمدرسه کمک می کنند تا نوجوانان دربرابر مصرف مواد مخدر حفاظت شوند.
روش
این پژوهش از نوع زمینه یابی شیوع شناسی و مقطعی بود. هدف پژوهش تعیین میزان شیوع مصرف مواد در بین دانشجویان، تعیین مهم ترین عوامل خطر و حفاظت کننده به تفکیک حوزه هاي فردي، خانوادگی، روابط بین فردي،محل زندگی، و تعیین شیوع مصرف مواد با توجه به ملاك هاي مصرف در هفته، ماه و سال گذشته، به تفکیک نوع ماده ي مصرفی، به تفکیک جنس، متوسط سن شروع مصرف، و رابطه بین بعضی عوامل جمعیت شناختی - جنس، رشته ي تحصیلی - با مصرف مواد بود.
جامعه ي آماري پژوهش شامل کلیه ي دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان در سال تحصیلی 9619 - 1384-1385 ط - Nشو نمونه شامل انتخاب 586 - 1273 پسر و 687 دختر - دانشجو به روش تصادفی طبقه اي از جامعه ي مورد نظر بود. ابزار مورد استفاده براي جمع آوري داده ها، پرسش نامه اي بود شامل 92 سؤال که توسط یکی از مجریان - طارمیان، - 1383 تهیه و روایی و پایایی آن توسط صاحب نظران - بوالهري، پیروي، قاضی طباطبایی، ممتازي، - 1383 مورد تأیید قرار گرفته است. براي تحلیل داده ها از آزمون علامت و تحلیل رگرسیون استفاده شد.
یافته ها
در میان دانشجویان مصرف کننده ي مواد، شیوع مصرف سیگار 17/8 درصد، قلیان 30/6 درصد، مشروبات الکلی 13/7 درصد، حشیش 2/6 درصد، قرص اکس 1/8 درصد، تریاك 4/4 درصد، هروئین 0/8 درصد، کراك 1/1 درصد و شیشه 1/1 درصد بود. سن شروع مصرف سیگار، قلیان، مشروبات الکلی، حشیش، قرص اکس و تریاك 16 تا 18 سالگی، هروئین 18 تا 19 سالگی و سن شروع مصرف کراك و شیشه 22 تا 25 سالگی بود.
بعد از ورود به دانشگاه شیوع مصرف سیگار27/9 درصد، قلیان 28/8 درصد، مشروبات الکلی 27/8 درصد، حشیش 47/8 درصد، قرص اکس 76/5 درصد، تریاك43/6 درصد، هروئین 80 درصد، کراك 75 درصد و شیشه 90/9 درصد در بین دانشجویان مصرف کننده ي مواد بود. بیشترین مصرف سیگار %5/3 در سفر و گردش تفریحی با دوستان، بیشترین مصرف مشروبات الکلی %4/6 در منزل با دوستان و بیشترین مصرف مواد مخدر - حشیش، قرص اکس، تریاك، هروئین، کراك، شیشه - در منزل با دوستان %1/3 بود.
شیوع مصرف در کل زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته در میان دانشجویان پسر - با میانگین - 9/4 بیشتر از دختر - با میانگین - 2/8 بود. شیوع مصرف در کل زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته در میان دانشجویان غیر بومی بیشتر از دانشجویان بومی بود. شیوع مصرف در میان دانشجویانی که محل سکونت آنها خوابگاه یا خانه ي دانشجویی است، بیشتر از دانشجویانی بود که نزد خانواده و اقوام زندگی می کردند. شیوع مصرف مواد در کل زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته به ترتیب ابتدا در میان دانشجویان جدا شده از همسر و سپس در میان دانشجویان متأهل و مجرد بود.
مصرف قلیان، مشروبات الکلی، قرص اکس، کراك و شیشه در طول زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته با رشته ي تحصیلی دانشجویان رابطه ي معنیدار داشت. میزان شیوع از بالاترین میزان به پایین ترین در دانشجویان رشته هاي کشاورزي، ادبیات و علوم انسانی، هنر و معماري، فنی و مهندسی، علوم پایه و تربیت بدنی بود. مصرف سیگار، قلیان، مشروبات الکلی و حشیش در طول زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته با سن دانشجویان رابطه ي معنیدار داشت. بالاترین مصرف در فاصله 22 تا 25 سال و کمترین آن بالاي 25 سال بود.
مصرف مشروبات الکلی، تریاك، هروئین، حشیش، قرص اکس، و شیشه در طول زندگی، در 12 ماه و در یک ماه گذشته با تحصیلات و وضعیت شغلی پدر و مادر دانشجویان رابطه معنیدار داشت. درصد شیوع مصرف در میان دانشجویانی که پدر و مادر تحصیلات پایین تر دارند و بی کار بوداند، بیشتر بود. به طور متوسط میزان صمیمت دانشجویان با مادر و پدر، میزان اهمیت خانواده در نزد فرد، میزان اهمیت فرد در نزد خانواده، میزان توجه والدین به کارهاي خوب فرد، میزان افتخار والدین به فرد، میزان نظرخواهی والدین در تصمیمگیريهاي خانوادگی، توانایی فرد در طرح مشکلات خود با والدین و میزان تلاش والدین در ایجاد شرایط مناسب براي با هم بودن، زیاد بود. میزان دعواي اعضاي خانواده و میزان جر و بحث در بین اعضاي خانواده کم بود.
میزان اعتقاد فرد به مذهب و میزان اهمیت مذهب در زندگی فر د زیاد، اما میزان عمل به آداب و توصیههاي مذهبی اندك بود. به طور متوسط دانشجویان کشیدن سیگار، خوردن مشروب، کشیدن حشیش، مصرف تریاك، خوردن قرص اکس، دعوا و زد و خورد را کاملاً نادرست ارزیابی کردند. این امر در جاي خود می تواند به منزله ي یک عامل محافظت کننده تلقی شود.
از بین دانشجویان پاسخگو، %66/5 تریاك را دیده و %61/9 فردي را در حال مصرف تریاك دیده بودند. در بین اعضاي خانواده 1273 دانشجوي مورد بررسی، به طور متوسط شیوع مصرف سیگار % 5/66 ، قلیان %2/97 ،مشروبات الکلی %1/84 ، حشیش %0/26 ، قرص اکس %0/73 ، تریاك %2/15 ، هروئین %3/35 ، کراك %0/13 و شیشه %0/1 بوده است. وجود فرد مصرف کننده ي مواد در خانه و دیدن افراد در حال مصرف مواد به عنوان یک عامل خطر محسوبمی شود.
بحث و تفسیر
بر اساس نتایج میزان مصرف و گرایش مصرف در میان دانشجویان به ویژه موادي مانند سیگار، قلیان و مشروبات الکلی قابل توجه و در مورد سایر مواد فراوانی نسبتاّ کمتر است. یافته هاي حاصل از مطالعات شیوع شناسی در بعضی کشورها میزان شیوع مصرف مواد را متفاوت با این یافته ها گزارش کرده است. از جمله یافته هاي اسداس - 2003 - نشان داد که شیوع مصرف مواد در بین دانشجویان ایالت انتاریو به ترتیب الکل 66/2 درصد، حشیش 29/6 درصد، سیگار 19/2 درصد، اکس 4/1 و کراك 2/7 درصد است.
بعضی گزارشات - سازمان بهداشت جهانی، - 1999 نشان داده است که 95 درصد سیگارها قبل از 19 سالگی مصرف را شروع کرده و64 درصد معتادان اولین مصرف را در فاصله سال هاي 16 تا 25 سال آغاز نموده اند. اطلاعات در این بخش با یافته هاي پژوهش هم سویی دارد. یافته هاي پژوهش از لحاظ شیوع بیشتر مصرف مواد در دانشجویان پسر نسبت به دانشجویان دختر با بعضی از یافته هاي پژوهشی دیگر همسویی ندارد.
به طوري که نه تنها تفاوت قابل ملاحظه اي در میزان مصرف بین دو جنس مشاهده نشده است - جنی و آن ماري، - 2001، بلکه در مواردي مصرف در میان دختران بیشتر از پسرها گزارش شده است - هال و همکاران، . - 2005 مقایسه ي اطلاعات مربوط به شیوع بیشتر مصرف در دانشجویان ساکن خوابگاه یا خانه ي دانشجویی، نسبت به دانشجویانی که نزد خانواده و اقوام زندگی می کنند، با اطلاعات حاصل از مراجعین به واحدهاي خودمعرف بهزیستی در بر دارنده ي نکته جالبی است و آن این که در حدود 48 درصد معتادان موقعیت مصرف مواد را در نزد دوستان و محافل دوستانه عنوان کرده اند و 24 درصد منزل را به عنوان موقعیت مصرف مشخص کرده اند
تفاوت شیوع مصرف مواد در میان دانشجویان رشته هاي مختلف با یافته هاي استمپلوك و همکارانش - 2005 - هم خوانی دارد. زیرا آنان نیز در مطالعه ي خود در دانشگاه سائوپائلو برزیل دریافتند که مصرف مواد در میان دانشجویان رشته هاي انسانی بیشتر از دانشجویان علوم محض است. در پژوهش کردمیرزا و همکاران - 1382 - نیز دانشجویان رشته هاي علوم انسانی با 8/85 درصد دومین رتبه را بعد از دانشجویان رشته هاي هنر با 16/3 درصد از لحاظ اذعان به مصرف مواد حائز بوده اند.
یافته هاي مربوط به عوامل خطر و حفاظت کننده از جهت وجود شرایط مطلوب در ایجاد و تقویت احساس مثبت دانشجویان نسبت به خود می تواند به عنوان یک عامل محافظت کننده ي مؤثر تلقی شود. زیرا مطالعات نشان داده - فورمن و لینی، 1991؛ کاپلانشو دیگران، - 1984 یکی از عوامل گرایش نوجوانان و جوانان به مصرف و اقدام به مصرف مواد پایین بودن عزت نفس است.
ضعف پدر و مادر در درك دنیاي جوانان و مشکلات آنها می تواند به منزله ي یک زنگ خطر باشد. چنان که هاو کینز و ویس و الیوت - نقل از طارمیان، - 1378 تأکید می کنند که ناکامی در برقراري روابط صمیمی با والدین و عدم تعامل معنی دار با خانه باعث سستی پیوند با خانواده و الحاق به هم سالان مصرف کننده ي مواد می شود. وجود باورهاي مذهبی می تواند به عنوان یک عامل باز دارنده و محافظت کننده ي مؤثر تلقی شود، اما این که اعتقاد به عمل نینجامد و صرفاً در حد نظر متوقف بماند، ارزش باز دارندگی چندانی نخواهد داشت. فقر فعالیت هاي فوق برنامه در فضاي زندگی دانشجویان نیز باید به عنوان یک عامل خطر تلقی شود.
