بخشی از مقاله
چکیده
به منظور بررسی روابط برخی از صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک با عملکرد دانه در جو - Hordeum vulgar - تعداد 22 ژنوتیپ در قالب طرح بلوك هاي کامل تصادفی، با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی معاونت مؤسسه تحقیقات کشاورزي دیم ارزیابی شدند. در این آزمایش صفاتی از قبیل روز تا سبز شدن، روز تا سنبله دهی، روز تا رسیدگی، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه درسنبله، وزن هزار دانه، ارتفاع بوته و طول سنبله مورد بررسی قرار گرفتند. بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات اختلاف معنی داري وجود داشت که بیانگر وجود تنوع ژنتیکی در بین ژنوتیپ ها میباشد.
بیشترین عملکرد دانه از ژنوتیپ هاي شماره 6 و 14 و کمترین عملکرد دانه از ژنوتیپ شماره 4 بدست آمد. تجزیه همبستگی عملکرد دانه با اجزاي آن نشان داد که تعداد دانه در سنبله، وزن دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت بیشترین همبستگی را با عملکرد دانه داشتند. براساس نتایج تجزیه علیت صفات تعداد دانه در سنبله، وزن کاه وکلش، وزن هزار دانه و شاخص برداشت به عنوان موثرترین صفات روي عملکرد دانه بوده و تغییرات عملکرد را توجیه کردند و بنابراین این صفات در برنامه هاي به نژادي و گزینش ژنوتیپهاي جو مورد توجه قرار گیرد.
مقدمه
اجزاي عملکرد غلات شامل، تعداد سنبله در واحد سطح، تعداد دانه در سنبله و وزن دانه در حالی که اثرات جبرانی بر همدیگر دارند، تعیین کننده عملکرد دانه در غلات می باشد. دوفینگ و نایت - - 3 اثرات اجزاي عملکرد برعملکرد دانه را مثبت و اثرات تعداد سنبله در متر مربع را بر دو جزء دیگر و اثر تعداد دانه در سنبله را بر وزن دانه منفی گزارش کردند. گارسیادل مورال و همکاران - - 4 معتقدند که عملکرد دانه در جو تحت تأثیر اجزاي عملکرد و نیز طول دوره رشد رویشی و پرشدن دانه می باشد.
آنها با استفاده از تجزیه علیت مشاهده کردند که اختلاف عملکرد در بین محل هاي انجام آزمایش و از سالی به سال دیگر بیشتر وابسته به دو جزء عملکرد، تعداد سنبله در متر مربع و تعداد دانه در سنبله بود. وزن دانه در جو یکی از اجزاء عملکرد است که صفت نسبًتا پایداري است و کمتر تحت تأثیر عوامل محیطی قرارمی گیرد. وزن دانه، صفتی ژنتیکی محیطی است که با ارقام مختلف، حاصلخیزي خاك، رطوبت خاك، حرارت، آفات و امراض تغییر می کند - . - 1 شاخص برداشت یکی از ویژگی هاي مهم و مؤثر در عملکرد دانه غلات و از معیارهاي تولید ارقام جدید غلات است.
یکی از راه هاي مناسب افزایش عملکرد دانه افزایش شاخص برداشت همزمان با کاهش عملکرد کاه یا افزایش عملکرد دانه و ثابت بودن عملکرد بیولوژیک است - . - 2 اصلاح گیاه از نظر افزایش زیست توده، روشی جهت بالا بودن میزان عملکرد دانه در غلات دانه ریز است - . - 1 این مطالعه با هدف تعیین صفات مؤثر بر عملکرد دانه از طریق برآورد اثرات مستقیم و غیر مستقیم آنها می باشد.
مواد و روشها
این آزمایش در معاونت مؤسسه تحقیقات کشاورزي دیم - ایستگاه سرارود - در سال زراعی1393 -94 به منظور شناسایی صفات مؤثر بر عملکرد دانه در ژنوتیپ هاي جو - . - Hordeum vulgar L با استفاده از طرح بلوك هاي کامل تصادفی با 3 تکرار انجام شد. اقلیم این ایستگاه نیمه خشک سرد تا معتدل و بافت خاك اراضی ایستگاه، سیلتی رسی لوم است. در این بررسی 22 ژنوتیپ جو در دو شرایط آبیاري نرمال و تنش رطوبتی با تراکم کشت 400 بذر در مترمربع، در کرت هایی با 6 خط 3 متري با فواصل20 سانتیمتر کشت شد. در طول دوره رشد از صفات تعداد روز تا سبز شدن، تعداد روز تا سنبله دهی، تعداد روز تا رسیدگی یادداشت برداري شد.
دیگر صفات مورد بررسی بر مبناي کرت یا متوسط 10 بوته عبارت بودند از: ارتفاع در زمان رسیدگی، تعداد سنبله بارور درمتر مربع، تعداد دانه در سنبله، طول سنبله و پس از رسیدگی کامل از ردیف هاي میانی هر کرت در سطح 1/5 متر مربع برداشت و ماده خشک کل، عملکرد دانه، وزن هزار دانه تعیین و شاخص برداشت از نسبت وزن دانه به وزن ماده خشک کل محاسبه شد. تجزیه داده ها با استفاده از نرم افزارهاي MSTAT-C و SPSS صورت گرفت و میانگین ها با استفاده از آزمون دانکن مقایسه شدند.
نتایج و بحث
نتایج تجزیه واریانس صفات مورد بررسی در ژنوتیپ هاي جو نشان می دهد که بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات مورد مطالعه اختلاف معنی داري وجود دارد - جدول . - 1 بالاترین عملکرد دانه ژنوتیپ هاي شماره 6 و 14 به ترتیب با متوسط عملکرد 2490 و 2525 کیلوگرم درهکتار بدست آمد. همبستگی وزن هزار دانه با تعداد دانه در سنبله مثبت و معنی دار بود.
نتایج آزمایش عظیم زاده و همکاران - - 1 نشان داد که تعداد دانه و وزن هزار دانه از اجزاء مهم عملکرد دانه بوده که با توجه به اثرات مستقیم و همبستگی مثبت و معنی دار آنها با عملکرد دانه در شرایط دیم می توان این دو صفت را بعنوان معیار انتخاب در نظر گرفت. همبستگی تعداد دانه در سنبله با عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک مثبت و معنی دار بود. با توجه به اینکه تعداد دانه در سنبله یکی از اجزاء عملکرد در غلات می باشد همبستگی مثبت و معنی دار آن با سایر صفات نشان می دهد که ارقام با عملکرد بالا همواره داراي تعداد دانه در سنبله بیشتري می باشند.
نتایج فوق با نتایج کار بسیاري از محققین مطابقت دارد. از جمله دوفینگ و نایت - - 2 تعداد دانه در سنبله را داراي بیشترین اثر بر عملکرد گزارش نموده اند. ارتفاع بوته از دو جنبه مثبت و منفی ممکن است بر عملکرد دانه تأثیر داشته باشد. ارتفاع بوته با داشتن اثر مستقیم منفی بر عملکرد دانه داراي اثرات غیرمستقیم مثبت از طریق تعداد روز تا سنبله دهی، درصد پوشش و تعداد سنبله در متر مربع می باشد.
این اثرات منفی باعث عدم وجود همبستگی معنی داري بین ارتفاع بوته و عملکرد دانه شده است. نتایج این بررسی با نتایج تحقیق ابراهیم - - 5 که نشان داد عملکرد دانه با صفات ارتفاع گیاه همبستگی غیر معنی دار و با وزن هزار دانه همبستگی مثبت و معنی دار داشت، مطابقت دارد. ارتفاع زیاد ممکن است با افزایش ماده خشک تولیدي و کاهش شاخص برداشت همراه باشد، بنابراین در این حالت بین ارتفاع بوته و شاخص برداشت همبستگی منفی وجود دارد.
در برخی موارد ارتفاع زیاد ممکن است سبب ورس شده و از این راه عملکرد دانه کاهش دهد. عملکرد بیولوژیک همبستگی مثبت و معنی داري با عملکرد دانه، تعداد دانه در سنبله و وزن هزار دانه داشت که با نتایج بررسی نجیب و وانی - - 6 که عملکرد دانه جو با طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملکرد بیولوژیک همبستگی مثبت و معنی دار داشت مطابقت دارد.
همبستگی بین عملکرد دانه در واحد سطح با شاخص برداشت مثبت و معنی دار بود. این نتیجه بیانگر آن است که همراه با روند افزایش عملکرد دانه، نسبت عملکرد اقتصادي به عملکرد بیولوژیک افزایش داشته است. شاخص برداشت به عنوان یک خصوصیت کمی نشان دهنده کارایی گیاه در توزیع ماده خشک به سمت دانه است و در برنامه هاي به نژادي غلات، معرفی ژنوتیپ هایی با شاخص برداشت بالا از اهداف اصلی به شمار می رود. ریگس و همکاران - - 4 در جو رابطه مثبت و بسیار معنی داري را بین شاخص برداشت و عملکرد دانه در واحد سطح گزارش نمودند.
به نظر می رسد که تعداد دانه در سنبله و وزن هزار دانه که هر دو تأثیر معنی داري بر عملکرد دانه اعمال نموده اند می تواند به عنوان معیار گزینش ژنوتیپ ها مورد نظر باشد. در این آزمایش ژنوتیپ هاي شماره 6 و 14 از نظر عملکرد دانه، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک و وزن هزار دانه بالاتر از سایر ژنوتیپ ها بودند. به طور کلی با توجه به همبستگی هاي محاسبه شده به نظر می رسد براي دستیابی به ژنوتیپی با عملکرد بالا می توان انتخاب را بر اساس عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در سنبله، وزن دانه و شاخص برداشت انجام داد.
بررسی اثرات مستقیم وغیر مستقیم این صفات بر روي عملکرد دانه نشان داد که عملکرد بیولوژیک بیشترین تأثیر مستقیم و مثبت را بر روي عملکرد دانه داشته، پس از آن تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و شاخص برداشت بیشترین تأثیر مستقیم و مثبت را بر روي عملکرد دانه نشان داده است. افزایش تعداد دانه در سنبله به صورت غیر مستقیم از طریق کاهش عملکرد بیولوژیک، کاهش وزن هزار دانه باعث افزایش عملکرد دانه شده است. از طرفی تعداد دانه در سنبله از طریق شاخص برداشت موجب افزایش عملکرد دانه می شود.
