بخشی از مقاله
چکیده
در ادبیات اقتصادی در چند دهه اخیر تکیه بسیار زیادی بر واژه توسعه شده است و تعاریف، تعابیر و تفاسیر متعددی را برای آن بر شمرده اند. از اقتصاددانانی مانند سولو که به توسعه از منظر رشد اقتصادی نگاه کرده تا دانشمندان حوزه مدیریت مانند پیتر سینگه که از منظر راهبردی طرح مساله کرده اند و توسعه و توسعه نیافتگی را جانشین علت نموده و توسعه نیافتگی را حاصل سه جز اقتصادی و غیراقتصادی یعنی پایین بودن سطح زندگی، پایین بودن سطح اعتماد بنفس و آزادی محدود می دانند.
معنای توسعه هرچه که باشد در یک وجه اشتراک دارند و آن وجه اقتصادی پایدار مستتر در تعاریف متفاوت برشمرده شده برای آن است. شاید بتوان ادعا کرد که تفسیر واژه توسعه پایدار بدون بعد اقتصاد بی معنا باشد. طبق تعاریف کلاسیک اقتصاد را تخصیص منابع محدود به نیازمندی های نامحدود می دانند. اگر کمی بخواهیم دقیقتر تعریف کنیم می توانیم بهینه بودن تخصیص را نیز در این تعریف در نظر بگیریم. یکی از مدل هایی که در چند دهه اخیر توجه ویژه ای به تخصیص بهینه منابع و مزیت های هر منطقه و ارتباط آن با ایجاد اقتصاد پایدار کرده است، خوشه های علم و فناوری هستند.
خوشه های علم و فناوری را ترکیب یکپارچه و سازماندهی شده از دانشگاه ها، پارک های فناوری، مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، شرکت های با فناوری های بالا، سرمایه های مخاطره پذیر، امکانات و زیرساخت های فیزیکی، نهادی و سرمایه های انسانی می دانند که در یک منطقه مشخص جغرافیایی با توجه به مزیت های رقابتی منطقه مورد نظر ایجاد شده و کانال های ویژه ای جهت اتصال به بازار مصرف، محصولات و خدمات دانش محور ایجاد می کند. برای موفقیت خوشه های علم و فناوری عوامل مختلفی همچون استقرار اولیه آن ها دخیل هستند تا خوشه بتوانند به اهداف توسعه پایدار کمک نمایند.
با توجه به اینکه تحقق طرح های آمایش سرزمین، بدون برنامه های آمایش علم و فناوری به عنوان موتور محرکه اقتصادی صورت نمی گیرد، لذا لازم است تا بتوان در مکانیابی آن ها دقت کافی به عمل آید و با شناسایی عوامل اثرگذار در استقرار خوشه های علم و فناوری متناسب با عوامل منطقه ای، ملی و بین المللی، درجه موفقیت آن ها را در بلندمدت افزایش دهیم.
بنابراین سوال این پژوهش این است که عوامل موثر بر مکانیابی خوشه های علم و فناوری کدام هستند؟ وجود زیرساخت های فناوری، زیرساخت های شهری، زیرساخت های آموزشی، زیرساخت های ارتباطی و اطلاعاتی، زیرساخت های صنعتی و بازرگانی، پژوهشی از عوامل اثر گذار در مکانیابی موفق خوشه های علم و فناوری هستند که به صورت تفصیلی مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.
-1 مقدمه
امروزه عصر علم و فناوری است و دانش آفرینی تنها راه دستیابی به توسعه در رقابت بین المللی است. در ادبیات اقتصادی در چند دهه اخیر تکیه بسیار زیادی بر واژه توسعه شده است و تعاریف، تعابیر و تفاسیر متعددی را برای آن بر شمرده اند. معنای توسعه هرچه که باشد در یک وجه اشتراک دارند و آن وجه اقتصادی پایدار مستتر در تعاریف متفاوت برشمرده شده برای آن است. خلق ثروت از دانش به علت تحولات شگرف فناورانه در جهان اهمیت یافته و فعالیت های اقتصادی دانایی محور یکی از شاخص های سنجش توان تولید دانش و فناوری هر کشور بشمار می آید.
از نیمه دوم قرن بیستم، تحول در ابعاد متفاوت زندگی بشر مشاهده گردید و این تغییر و تحول در نگرش بر چگونگی مکان یابی و برنامه ریزی در کنار اهداف توانمندسازی و رقابت پذیری بین المللی، مسیر نظریات و برنامه ریزی های منطقه ای را به سمت نگرش خوشه ای هدایت نمود. در قرن 21 انتظار میرود اقتصاد مبتنی بر دانش در بسیاری از کشورها شکل گیرد و جوامعی که در آنها ثروت ملی و رشد اقتصادی در قالب ایده ها و دانش و فناوری و نه در قالب مواد و منابع فیزیکی سنجیده می شود، توسعه یابند.
تشویق نوآوری ها و فن آفرینی های برتر در ایجاد فضای اقتصاد دانش محور بسیار نقش آفرین بوده و زمینه توسعه ملی مبتنی بر دانایی خواهد بود که رسیدن به این هدف با توسعه خوشه های فناوری میسر خواهد شد. در کشورهای در حال توسعه که شکاف قابل توجهی از لحاظ شاخصهای توسعه با کشورهای توسعه یافته دارد، مدلهای توسعه منطقه ای باید از این ویژگی برخوردار باشند که در حداقل زمان و با کمترین هزینه مسیر توسعه را طی کنند. تجاربی که در طول سالهای متمادی برای توسعه فناوری در کشورهای توسعه یافته حاصل شده، مبنای مناسب انتخاب های کم هزینه توسعه منطقه را فراهم آورده است.
یکی از رهیافت های موفق در مدل های توسعه منطقه ای، تکیه بر مدل توسعه صنعتی بر مبنای توسعه خوشه های صنعتی و خوشه های فناوری منطقهای یا شبکه های صنعتی و فناوری است. خوشه های علم و فناوری در یک منطقه مشخص جغرافیایی با توجه به مزیت های رقابتی منطقه مورد نظر ایجاد شده و کانال ویژه ای جهت اتصال به بازار، محصولات و خدمات دانش محور ایجاد می کند.
برای موفقیت خوشه های علم و فناوری عوامل مختلفی همچون استقرار اولیه دخیل هستند تا خوشه بتواند به اهداف توسعه پایدار کمک نمایند. با توجه به اینکه تحقق طرح های آمایش سرزمین، بدون برنامه های آمایش علم و فناوری به عنوان موتور محرکه اقتصادی صورت نمی گیرد، لازم است بتوان در مکانیابی دقت کافی به عمل آید و با شناسایی عوامل اثرگذار در استقرار خوشه های علم وفناوری متناسب باعوامل منطقهای، ملی وبین المللی، درجه موفقیت آنها رادر بلندمدت افزایش دهیم.درکشورما باتوجه به اهمیت رویکردی سیستمی جهت گسترش فناوری ونوآوری، فعالیتهایی آغازشده وشکلگیری خوشههای علم وفناوری می تواند یکی ازگزینه هایکاملاً جدی در راستای دستیابی به اهداف سندچشمانداز بیست ساله کشور باشد.
ماده یک آیین نامه تأسیس و راه اندازی کریدورهای علم و فناوری، این مراکز را منظومه ای از انبوه امکانات علمی، صنعتی، تولیدی، تحقیقاتی، زیرساخت ها و محیط های ارتباطی، نهادها و مؤسسات، افراد و اطلاعات معرفی می کند که با تکیه بر خلاقیتها و نوآوریها در یک گستره جغرافیایی و براساس یک نظام مدون و هم پیوند با اهداف و راهکارهای معین هماهنگ شده و با جذب فرصتها و سرمایههای علمی، اقتصادی، ملی و بین المللی و اشتراک منافع همه طرف های ذینفع و هم افزایی بین مؤسسات حاضر درخوشه، سبب ارتقای نوآوری و توسعه علم و فناوری، ایجاد خوشه های صنعتی با فناوری نوین و در نتیجه سبب توسعه تولید، ثروت، رفاه ملی و ایجاد جامعه دانایی محور می شوند.
- اندیشکده صنعت و فناوری، . - 1387 از این رو هدف این است که با مطالعه متون نظری و نمونه های موفق جهانی، برای تحقق اهداف توسعه خوشه های علم و فناوری کشور، مطالعه ای در حوزه شناسایی عوامل تاثیرگذار در استقرار خوشه های علم و فناوری انجام گیرد. بنابراین سوال این پژوهش این است که عوامل موثر بر مکانیابی خوشه های علم و فناوری کدام هستند؟ فرض بر این است که وجود زیرساخت های فناوری، زیرساخت های شهری، زیرساخت های آموزشی، زیرساخت های ارتباطی و اطلاعاتی، زیرساخت های صنعتی و بازرگانی، پژوهشی از عوامل اثر گذار در مکانیابی موفق خوشه های علم و فناوری هستند که به صورت تفصیلی مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.
-2 تعریف مفاهیم و چارچوب نظری
در این بخش از مقاله، برای مروری بر مبانی نظری پژوهش، در ابتدا رهیافت نگرش خوشه ای ارائه شده است و پس از آن چیستی خوشه های علم و فناوری مورد بررسی قرار می گیرد و مفاهیم مرتبط با مکان یابی نیز بیان خواهد شد.
-1-2 مفهوم و تعریف خوشه، مبانی شکل گیری خوشه ها و رهیافت نگرش خوشه ای
در دهه شصت، فرانسوا پرو با ارائه نظریات مربوط به قطب صنعتی و قطب توسعه، تجمعهای مکانی بخش صنعت را از دیدگاه نظری مورد مطالعه قرار داد. پس از آن آلبرت هیرشمن با نظریه پیوند های صنعتی به مبحث توسعه پیوند های پیشین و پسین پرداخت. مباحث کلیدی نیمه دوم قرن بیستم بیشتر متمایل به برنامهریزی و سیاستگذاری مناطق اقتصادی ومخصوصاً مناطق صنعتی بود.
در مباحث کلیدی اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه 90 به عناوین نظری چون تخصص های انعطاف پذیر و بین رشته ای، نواحی و خوشه های صنعتی، زنجیره ارزش کالا بر اساس تقسیم کار، ایجاد مزیت رقابتی و جایگاه خوشهها برای ایجاد آن پرداخته شده استپس. از دهه هشتاد و مخصوصاً در دهه 90، رویکرد به برنامه ریزی منطقه ای و صنعتی پررنگتر بود و عنایت خاصی به خوشه سازی و تحلیل های خوشه ای در راستای برنامه ریزی و توسعه منطقه ای مبتنی بر قابلیت های فناورانه شد. با وجود این، خوشه ها مدت ها به صورت ناپیدا فعالیت میکردند و در گروههای همپوشان صنعتی و گروههای بزرگتر صنعتی پنهان بودند . - Ketels, C. 2003 -
