بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق حاضر به شناسایی فرصتها و راهکارهای توسعه بندر چابهار به عنوان دروازه ترانزیت محور شرق پرداخته است. این پژوهش که به صورت کتابخانهای انجام شده است، ابتدا به بررسی بندر و منطقه آزاد چابهار پرداخته میشود؛ همچنین در این تحقیق تواناییهایی بالقوه بندر چابهار و منطقه آزاد آن مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز با توجه به بررسی و مطالعات انجام شده در این تحقیق، راهکارهایی جهت پیشرفت و توسعه بندر چابهار ارایه شده است. برخورداری این بندر از ویژگیهای ذیل نقش بسزایی در گسترش مبادلات تجاری و ارتباطات اقتصادی با کشورهای همسایه و نیز کشورهای آسیای میانه دارد:
خارج بودن از محدوده پر تنش خلیج فارس، قابلیت تبدیل به یک مگا پورت، نقطه اتصال کریدور شمال-جنوب به آبهای آزاد جهان، جنوبیترین نقطه عبور کریدور شرق-غرب در جهان، کوتاهترین مسیر دسترسی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد، بهترین و کوتاهترین مسیر دستیابی کشورهای چین و هند به بازارهای مصرف آسیای میانه و روسیه و کوتاهترین مسیر جهت انتقال مواد اولیه و انرژی به کشورهای تولیدی مثل هند و چین. از جمله راهکارهای پیشنهادی برای تبدیل بندر چابهار بعنوان دروازه ترانزیت محور شرق عبارت است از: استفاده از توانمندیهای بالقوه بندر و منطقه آزاد چابهار، تقویت زیرساختهای حمل و نقل ریلی و جادهای، ایجاد زیرساختهای لازم جهت در دست گرفتن محور ترانزیت شرق، افزایش همکاریها بین بندر و منطقه آزاد چابهار و در صورت امکان تلفیق این دو با یکدیگر و معرفی آن به عنوان یک بندر آزاد تجاری-صنعتی.
واژگان کلیدی: بندر آزاد تجاری-صنعتی، بندر چابهار، ترانزیت محور شرق، منطقه آزاد چابهار
مقدمه
بندر چابهار دارای موقعیتی استراتژیک است؛ که به عنوان مهمترین بندر در جنوب شرق ایران و تنها بندر اقیانوسی کشور مطرح است. این بندر تنها کلید توسعهی شرق ایران است. بندر چابهار که در سال 1984 اولین توسعهی جدی خود را تجربه کرده است، از سال 1992 به منطقه آزاد تجاری-صنعتی تبدیل شده است. بندر چابهار به بدلیل موقعیت مناسب خود، در زمان جنگ تحمیلی نقش دروازهی تجاری ایران را داشته است. امروز نیز این بندر فرصت تجاری دیگری را برای ایران بوجود آورده است. با توجه به قرارگرفتن بندر چابهار در مسیر ترانزیت شرق و کریدور شمال-جنوب، موقعیت مناسبی را جهت تبدیل به یک مرکز تجاری در حال ظهور پیدا کرده است - پرتال اینترنتی بندر چابهار، 1395؛ ساسا1، 2003؛ بلوچ2، 2009؛ منطقه آزاد چابهار3، 2012؛ ساخوجا4، . - 2012
اهمیت وجود مناطق آزاد تجاری-صنعتی
امروزه این اعتقاد وجود دارد که مناطق آزاد میتوانند تکنولوژی و مدیریت سرمایه را به کشور وارد کنند، عوامل تولید داخلی را با علم و دانش فنی نوین تلفیق کرده و کشور را در مسیر توسعه و همسو با اقتصاد جهانی قرار دهند. مناطق آزاد وسیلهای برای ورود به بازارهای جهانی و بهرهگیری از برتریهای نسبی اقتصاد داخلی در بازرگانی بینالمللی بوده و باید به عنوان تسریع کننده - کاتالیزور - ارتباط اقتصاد ملی با اقتصاد جهانی به کار روند. چنین منطق و طرز فکری سبب میشود که از این مناطق به عنوان ابزاری برای توجیه رفع موانع ضد توسعهای یاد گردد - افتخاری و همکاران، . - 1388
برای اغلب کشورها، در این که توسعهی اقتصادی فرایندی است که با خروج کشور از اقتصاد محدود و بسته ملازمه دارد، تردیدی وجود ندارد و در عین حال بر این باورند که منطقهی آزاد دریچهای است که میتواند آنان را در راه این هدف یاری داده و توسعهی اقتصادی آنان را شتاب بخشد. علاوه بر این، این کشورها بر این باورند که منطقهی آزاد ابزاری است که میتواند برتریهای بالقوهی این کشورها را به توانایی بالفعل تبدیل کند و پلی مستحکم بین اقتصاد ملی آنها و اقتصاد بینالمللی بر پا سازد - اسماعیلی، . - 1388
یکی از ابزارهای مناسب برای جذب سرمایهگذاری خارجی، ایجاد مناطق آزاد تجاری صنعتی میباشد. در ایران بر اساس قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دولت اجازه داده شد که با استفاده از ایجاد مناطق آزاد تجاری-صنعتی، به ایجاد صنایع و انتقال فناوری کمک نموده و صادرات کشور را افزایش دهد - موسایی و عزیزیانیفر، . - 1387 هدفهای اصلی از ایجاد این مناطق در بسیاری از کشورهای در حال توسعه عبارتند از: ایجاد اشتغال، توسعه صادرات، جذب و تشویق سرمایههای خارجی، ایجاد درآمد ارزی، انتقال تکنولوژی، توسعهی منطقهای و برپایی نمایشگاهها - اسفندیاری و همکاران، . - 1387
در مجموع اقدامات و سیاستهای مرتبط با راهبردهای صادراتگرا، تاسیس مناطق آزاد تجاری-صنعتی یا به عبارت بهتر، مناطق پردازش صادرات به عنوان راهکاری برای تغییر جهت کلی اقتصاد از درونگرایی به برونگرایی و تجارت آزاد مورد استفاده اغلب کشورها قرار گرفته است. البته در میان کشورهای دارای مناطق آزاد، نمونههایی هست که در آنها تاسیس این گونه مناطق مبتنی بر راهبرد توسعهای مشخصی نبوده است. به هر حال تاسیس این مناطق آنچنان مورد توجه و استفاده کشورهای مختلف قرار گرفته است که تا سال 2006 حدود 3500 منطقه پردازش صادرات، پارک یا بندر آزاد در 130 کشور جهان به ثبت رسیده و در این میان کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین در استفاده از این مناطق پیشرو بودهاند - سازمان بینالمللی کار5، . - 2007
نقش محوری جمهوری اسلامی ایران در ترانزیت منطقه
جمهوری اسلامی ایران پل ارتباطی آسیا-اروپا و شمال-جنوب میباشد و به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی میتواند نقش کلیدی در نقل و انتقال کالا از طریق حمل و نقل زمینی - جادهای و ریلی - ، هوایی و دریایی ایفا کند. این موقعیت ممتاز ایران در منطقه با فروپاشی شوروی سابق دو چندان گردیده است. بطوریکه شرایط مناسبی برای کالاهای ترانزیتی و فعالتر شدن بازار منطقهای کالا و خدمات فراهم گردیده است. به همین منظور پس از جنگ تحمیلی، تلاش همه جانبه و سرمایهگذاری عظیمی در زمینه توسعه شبکه ارتباطات و حمل و نقل به عمل آمده تا بتواند امکانات ترابری خود را در اختیار کشورهای منطقه قرار دهد و در عرصه بینالمللی صدور خدمات ترانزیت کالا، جایگاه شایسته خود را بیابد.
با توجه به سرمایهگذاریهای انجام شده و امکانات به وجود آمده در تمام زمینههای حمل و نقل زمینی - جادهای و ریلی - ، هوایی و دریایی، کشورهای منطقه از جنوب خلیج فارس تا آسیای مرکزی، قفقاز و حوزه بالتیک و از شرق تا غرب آسیا میتوانند با اطمینان خاطر ایران را برای نقل و انتقال کالاهای صادراتی و وارداتی انتخاب نمایند. بخش حمل و نقل اساساً اهمیت حیاتی و قاطع در امر توسعه کشورها دارد - بابازاده و همکاران، . - 1388کریدور شمال-جنوب، هم در سطح بینالمللی و هم در سطح داخلی - از یکسو، راهرو بینالمللی شمال-جنوب شامل ارتباط کشورهای شمال اروپا، اسکاندیناوی و روسیه از طریق ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس، حوزه اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا و از دیگر سو، راهرو داخلی شمال-جنوب در ایران که سرخس را به چابهار متصل میکند - ، همگی حکایت از اهمیت یافتن فوقالعاده شرق ایران در فضای کنونی ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک جهانی دارد.
بنابراین طراحی یک سیاست داخلی-خارجی کارآمد در جنوب شرق کشور، به منظور فراهم آوردن زمینههای توسعه پایدار در منطقه شرق کشور، در گرو اهمیت یافتن مقوله توسعه پایدار و نیز دشواریهای سیاسی-امنیتی با قدرتهای بزرگ جهانی است. رونق کریدور شمال-جنوب، سرآغاز توسعه پایدار جنوب شرق ایران میشود و در نهایت به برقراری و گسترش رفاه و امنیت منجر میشود و در عین حال ایران را به یک قدرت منطقهای متصل به نظام بینالمللی، مبدل میسازد - خلیلی و همکاران، . - 1390دو کشور ایران و پاکستان برای ایجاد و برقراری روابط قوی اقتصادی با آسیای مرکزی و روسیه، شبکههای حمل و نقلی خود را توسعه دادهاند.
توسعه این شبکه حمل و نقل از چابهار در ایران و گوادر در پاکستان شروع میشود. تمامی برنامهریزیها جهت اتصال این دو بندر به آسیای مرکزی است. در صورت ایجاد صحیح زیرساختهای حمل و نقلی در گوادر و چابهار، هر دوی این بنادر قابلیت تبدیل به دروازهی ورود به کریدور شمال- جنوب را دارند. که از طریق بخش خصوصی نیز میتواند انجام گیرد. در هر شرایطی، یکی از این دو بندر و شاید هر دو بندر، به عنوان خطوط ارتباطی بازارهای جهانی در آسیای مرکزی خواهند بود. با این حال، نباید مشکلات سیاسی، اقتصادی و زیرساختاری دو کشور ایران و پاکستان را از نظر دور داشت - ساسا6، . - 2003
انواع مناطق آزاد اقتصادی
مناطق آزاد اقتصادی با توجه به ساختار فضایی آنها به دو دسته منطقهای و ملی تقسیم میشوند. نوع منطقه-ای چه از لحاظ تعداد و چه از لحاظ تاثیر در اقتصاد جهانی دارای اهمیت بسیار بیشتری از نوع ملی میباشد. آنچه که در اصطلاح، مناطق آزاد اقتصادی نامیده میشود، در اصل مناطق از نوع منطقهای هستند. مناطق آزاد اقتصادی نوع منطقهای به منطقه مشخصی گفته میشود که نسبت به سایر مناطق یک کشور دارای زیربناهای مناسبتر و امکانات اداری بیشتر و پرسنل آموزش دیدهتر میباشد؛ اما در مناطق آزاد اقتصادی ملی
