بخشی از مقاله
مقدمه
ناحیه ساحلی، محل پیوند آب و خشکی و فصل مشترك دو اکوسیستم با اختصاصات مجزا از یکدیگر است. توسعه اقتصادي، رشد سریع جمعیت، مهاجرت از بخش هاي درونی سرزمین به نواحی ساحلی و بهره کشی از منابع ساحلی، فشار فزاینده اي را بر مناطق ساحلی وارد می کند. امروزه علائمی از آشفتگی در بسیاري از نواحی ساحلی جهان و ایران به چشم می خورد، به گونه اي که این نواحی در آستانه رسیدن به مرحله افت تولید و اختلال در عملکردهاي اکولوژیکشان هستند.
از این رو قانون مند ساختن رابطه انسان با ناحیه ساحلی با هدف بهره برداري پایدار از خدمات آن ضرورت دارد.[1]خطه ساحلی خزر به علت شرایط جلگه اي و پرتولید بودن و به دلیل وجود زمین هاي کشاورزي فراوان، با تقاضاي زیاد ي براي سکونتگاه هاي شهري همراه است.
این منطقه آسیب پذیر می باشد و تقاضاي بالا در این منطقه منجر به رقابت، تضاد و آشفتگی می شود. یکی از راهکارهاي جلوگیري از تخریب، ارزیابی شایستگی زمین براي استقرار کاربري ها است. در خطه ساحلی شمال کشور، شبکه سکونتگاهی انسانی یکی از پرتراکم ترین جمعیت هاي انسانی را در واحد سطح در خود جاي داده است.
انتخاب معیارهاي مناسب مکان یابی بهینه براي انواع فعالیت ها در پهنه هاي سرزمین به منظور ساماندهی به ساختار فضاي جغرافیایی این امکان را فراهم می کند که مقایسه و انتخاب صحیحی بین گزینه هاي مکان یابی صورت گیرد. در نهایت می توان سنجید که از انواع مختلف زمین ها در یک پهنه جغرافیایی، کدامیک براي استقرار کاربري شهري - شهرسازي - پایدارتر است.
بدیهی است که توسعه شهرهاي جدید در این حوزه، بدون امکان سنجی زست محیطی و مکان یابی بر اساس معیارهایی که پایداري فعالیت را تضمین کند، در چارچوب مدیریت پایدار سواحل نخواهد بود.
شرح مقاله
براي بررسی و جمع بندي معیارهاي مناسب مکان یابی شهرهاي جدید در خطه ساحلی شمال از روش دلفی استفاده شد. یکی از روش هاي کسب دانش گروهی مورد استفاده تکنیک دلفی است که فرآیندي داراي ساختار براي پیش بینی و کمک به تصمیم گیري است.[3] این روش شامل اجزاي جداگانه و مستقل است و حل مسائل پیچیده را ممکن می سازد
هیچ قانون قوي و صریحی در مورد نحوه انتخاب و تعداد متخصصین وجود ندارد و تعداد آن ها وابسته به فاکتورهاي: هدف دلفی یا وسعت مشکل، کیفیت تصمیم، توانایی تیم تحقیق در اداره مطالعه، اعتبار داخلی و خارجی، زمان جمع آوري داده ها و منابع در دسترس، دامنه مساله و پذیرش پاسخ است. همچنین باید توجه کرد که اجراي دلفی زمان بر است. زمان هاي مورد نیاز دلفی شامل زمان هماهنگ کردن - سازمان دهی، درخواست و دریافت اطلاعات - ، فکر کردن، نوشتن و ارسال به متخصصین است.
مراحل زیر براي انجام روش دلفی پیشنهاد شده است:
-1 تشکیل تیم اجرا و نظارت بر انجام دلفی، یک تیم مدیریتی با وظیفه پیش بردن تحقیق شکل می گیرد.
-2 انتخاب یک یا چند هیئت، جهت شرکت در فعالیت ها، اعضاء این هیئت ها معمولا متخصصان و کارشناسان حوزه تحقیق هستند.
-3 راه اندازي فعالیت هاي تنظیم پرسش نامه براي دور اول؛
-4 بررسی پرسش نامه از نظر نوشتاري - رفع ابهام هاي استنباطی و... - ؛
-5 ارسال اولین پرسش نامه به اعضاء گروه.
-6 تجزیه و تحلیل پاسخ هاي رسیده در دور اول.
-7 آماده کردن پرسش نامه دور دوم - با بازنگري هاي مورد نیاز - ، هماهنگ کننده پرسش نامه دور دوم را تهیه و براي شرکت کنندگان ارسال می کند.
این پرسش نامه شامل تحلیل تمام نظرات فرستاده و دریافت شده در مرحله اول است، ضمن آنکه باید فضاي کافی براي توضیح، تفسیر ضعف و قوت هر ایده و ارائه نظرات جدید در نظر گرفته شود.
-8 ارسال پرسش نامه دور دوم براي اعضاء گروه؛ -9 تجزیه وتحلیل پاسخ هاي رسیده در دور دوم -10 آماده سازي گزارش
روابط ریاضی مورد استفاده براي تحلیل روش دلفی به صورت زیر است که در قسمت روند انجام مطالعات شرح داده شده اند
وزن اولیه: xi تعداد افرادي که به هر درجه اهمیت راي داده اند - امتیاز - : ni تعداد پرسش شوندگان:N حداکثر وزن تعدیل شده:W
روند انجام مطالعات
براي گزینش مکان هاي مناسب توسعه شهري در منابع مختلف، از معیارهاي مختلفی استفاده شده است. بدیهی است که با توجه به ویژگی هاي متفاوت هر منطقه، لازم است معیارهایی متناسب با شرایط منطقه مورد بررسی، ارائه شود. براي دستیابی به معیارهاي مناسب گزینش مناطق مستعد توسعه شهري، ابتدا معیارها از منابع مختلف جمع آوري شد. 12معیار و 45 زیر معیار از27منبع داخلی و خارجی - 10منبع داخلی و 17منبع خارجی - استخراج شدند. و دریک قالب بندي جدید تجمیع شدند؛ همچنین هرکدام از معیارها با توجه به ماهیتشان در یکی از پنج گروه زیر جاي گرفتند:
-1معیارهاي محیطی-فیزیکی
-2معیارهاي زیستی
-3معیارهاي مدیریتی و زیرساخت
-4معیارهاي اجتماعی
-5معیارهاي اقتصادي معیارهاي مناسب گزینش مکان هاي مناسب توسعه شهري براي خطه ساحلی شمال، با استفاده از روش دلفی غربال گري شد و درصد و درجه اهمیت آن ها مشخص گردید. براي این منظور پرسش نامه دلفی - پرسش نامه نظرسنجی متخصصان - شامل معیارها و زیر معیارهاي استخراج شده، تهیه شد و در اختیار کارشناسان و متخصصان قرار داده شد. این متخصصان از بین افراد مسلط به شهرسازي، محیطزیست، برنامه ریزي شهري و توسعه شهري منطقه ساحلی شمال کشور انتخاب شدند. این پرسش نامه ها این امکان را براي متخصصان فراهم می کردند که به هریک از معیارها یا زیر معیارها درجه اهمیت بدهند. که به صورت زیر می باشد:
بی اهمیت با امتیاز 1 کم اهمیت با امتیاز 3 با اهمیت با امتیاز 5 با اهمیت زیاد با امتیاز 7
با اهمیت بسیار زیاد با امتیاز 9 در این پژوهش 10 کارشناس، آرا و نظرات خود را بیان کردند.
براي جمع بندي آراي پرسش شوندگان، امتیاز وزن دار هر معیار محاسبه شد. تعداد انتخاب هاي صورت گرفته براي هر درجه اهمیت معرف امتیاز آن درجه اهمیت قلمداد گردید. وزن معیارها در دامنه بین صفر تا 10 در نظر گرفته شد. هر درجه اهمیت معرف یک دامنه از وزن هر معیار بود. به این ترتیب امتیاز 1 براي درجه بی اهمیت معرف دامنه 0 تا 2، امتیاز 3 براي درجه کم اهمیت معرف دامنه 2تا 4، امتیاز 5 براي درجه با اهمیت معرف دامنه 4تا 6، امتیاز براي درجه با اهمیت زیاد معرف دامنه 6 تا8 و امتیاز 9 براي درجه اهمیت بسیار زیاد معرف دامنه 8 تا10 است.
براي هر معیار دو مؤلفه آماري شامل درصد اهمیت معیار و درجه اهمیت معیار محاسبه شد تا براساس نمودار اهمیت معیار امکان گزینش معیارهاي منتخب فراهم شود. درصد اهمیت معیار از تقسیم مجموع امتیاز وزن دار هر معیار بر حداکثر امتیاز وزن دار قابل حصول هر معیار محاسبه شد. براي محاسبه امتیاز وزن دار هر معیار هر معیار، ضریب وزن تعدیل شده هر معیار مورد استفاده قرار گرفت.
این ضریب از تقسیم 10 بر مجموع وزن هاي هر معیار داراي امتیاز محاسبه و در امتیاز هر معیار ضرب شد. حداکثر امتیاز وزن دار قابل حصول نیز از ضرب بالاترین امتیاز قابل انتظار - در این بررسی 10، معادل کل پرسش شوندگان - ضربدر حداکثر وزن تعدیل شده به دست آمد. به این ترتیب از تقسیم مجموع امتیاز وزن دار هر معیار بر حداکثر امتیاز قابل حصول، نسبت امتیاز مأخوذه در هر معیار محاسبه و به درصد ارائه شد. سپس میانگین وزنی درجه اهمیت هر معیار از جمع حاصل ضرب امتیاز در وزن - درجه اهمیت - تقسیم بر مجموع کل امتیازها - برابر با تعداد کل پرسش شوندگان، در این مطالعه برابر - 10 محاسبه و به عنوان درجه اهمیت هرمعیار در نظر گرفته شد.
براي گزینش معیارهاي مورد نظر براي مکان یابی مناطق مستعد توسعه شهري، نمودار اهمیت معیار طراحی و تنظیم شد. در این نمودار درصد اهمیت هر معیار در محور افقی و درجه اهمیت هر معیار در محور عمودي نمایش داده شده است. هر معیار براساس این دو مؤلفه بر روي نمودار نمایش داده شد و براي گزینش مناسب ترین معیار ها از بهترین درصد اهمیت و بهترین درجه اهمیت استفاده شده است. به این ترتیب نمودار براساس نصف درجه اهمیت معیارها - - 5 و نصف حداکثر درجه اهمیت اخذ شده به چهار بخش تفکیک و معیارهایی که حداقل بیش از نصف ارزش عددي هر محور را داشت براي مکان یابی به کار گرفته می شوند.
به منظور اولویت بندي معیارها و زیرمعیارها نمودار اهمیت زیر معیار مورد استفاده قرار گرفت. با به کار گرفتن این نمودار، زیرمعیارها براساس درصد اهمیت بالاتر و درجه اهمیت بیش تر رتبه بندي و اولویت بندي شدند. بدین ترتیب زیرمعیارهایی که درصد اهمیت و درجه اهمیت آن ها بیش تر است از اولویت بالاتري در فرآیند مکان یابی عرصه هاي توسعه شهري برخوردارند. چنانچه دو زیر معیار از درصد اهمیت یکسان برخوردار باشند زیر معیاري داراي اولویت است که داراي درجه اهمیت بیش تر باشد. از بین دو زیر معیار با درجه اهمیت متفاوت زیر معیاري داراي اولویت است که درصد اهمیت بالاتري دارد
