مقاله شناسایی و ارزیابی معیارهای موثر بر کیفیت سکونت محیط های مسکونی ( نمونه موردی محله کیانپارس شهر اهواز )

بخشی از مقاله

چکیده

بهبود و ارتقای کیفیت محیط مسکونی، به مثابه یکی از اهداف اصلی سیاستگذاران و برنامه ریزان شهری در پایش سیاست های عمومی تبدیل شده است. برهمین اساس، هدف این پژوهش عوامل تاثیر گذار بر کیفیت نحوه سکونت در محله کیانپارس می باشد. روش انجام این تحقیق در بخش مبانی نظری، توصیفی- تحلیلی و در بررسی نمونه مطالعاتی توصیفی و یافته های تحقیق ، پیمایشی و تحلیلی می باشد و جهت تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار spss استفاده شده است.

نتایج تحقیق نشان می دهد با توجه به اینکه از طیف 5 گزینه ای لیکرت برای ارزیابی استفاده شده، میزان رضایتمندی ساکنان محله با میانه - 5>3 >1 - 3/78 درحد مطلوب قرار دارد. این حس رضایت متاثر از پارامترهایی همچون، شاخص های اقتصادی، تعاملات اجتماعی و تعلق مکانی، دسترسی، تسهیلات کالبدی و خدماتی، ایمنی و امنیت محدوده مورد مطالعه است.

نتایج تحلیل ها نشان می دهد که موثرترین معیار در ایجاد این حس رضایتمندی، شاخص تسهیلات کالبدی و خدماتی با سه زیر شاخص تجاری و خدماتی، پارک و تفرجگاه و مراکز آموزشی است. این شاخص با ضریب اثر بخشی 0/563 بیشترین تاثیر را بر کیفیت محیط های مسکونی دارد. دومین معیار تاثیر گذار بر کیفیت محیط های مسکونی، شاخص دسترسی با ضریب 0/215 می باشد. معیار های ایمنی و امنیت، اقتصادی و تعاملات اجتماعی نیز به ترتیب با ضرایب 0/167 ، 0/092 و 0/084 در مکان های بعدی قرار می گیرند.

مقدمه

مطالعات صورت گرفته در زمینه آسیب شناسی فرایندهای رشد و گسترش کلان شهرها، همه در افول وجوه کیفیت محیط های سکونت و زیست به عنوان محصول بلافصل این قسم ، توسعه شتابان و مهارناپذیر اتفاق نظر دارند. از سوی دیگر روند مذکور به رضایت نداشتن ذهنی شهروندان که مستقیماً در معرض عوارض و پیامدهای سیاست های توسعه شهری هستند، منجر شده است.

طیف گسترده بروز این نارضایتی ها که از افسردگی های روحی/ روانی تا اشکال مختلف آشوب های شهری متغیر است، چاره جویی به منظور یافتن راه حل های مؤثر در جهت تخفیف آثار زیان بار ناشی از رشد را به یکی از مهم ترین دغدغه های مدیران و برنامه ریزان شهری در سطح جهان - و به خصوص در کشورها ی در حال توسعه - بدل کرده است. از طرف دیگر به دلیل توجه زیاد به ابعاد پایداری محیطی و کیفیت زندگی و اجتماعات سالم در سالهای اخیر، بحث و بررسی ابعاد کیفی محیطهای سکونتی اهمیت یافته است

در چنین بستر و زمینه ای رویکرد "سنجش کیفیت محیط سکونت" به عنوان رهیافتی جویای دستیابی به هدف "حیات مطلوب" از سوی جمع کثیری از اندیشمندان حوزه های مختلف علمی نظیر شهرسازی، جامعه شناسی و علوم سیاسی مورد تأکید قرار گرفته است

یک محیط مسکونی با کیفیت القاکننده حس رفاه و رضایتمندی به ساکنین از طریق خصوصیات کالبدی، اجتماعی یا نمادین است. چنین محیطی متضمن زندگی با کیفیت و پشتیبان اصلی فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. به طوری که امروزه ارتقای کیفیت محیط سکونت به یکی از اهداف اساسی سیاستگذاری و برنامه ریزی شهری بدل شده است.

با رشد شتابان شهرنشینی، اساسی ترین نیاز انسان یعنی سکونت، به عنوان یک مسئله خاص شهری مطرح شده است این رشد شتابان موجب شکل گیری محله ها و محیط های شهری اهواز شده است. یکی از محلاتی که در توسعه های دهه های اخیر به سرعت رشد کرده و ساختارهای اصلی خود را شکل داده محله کیانپارس است که در شمال منطقه دو شهرداری اهواز قرار دارد.

محله کیانپارس هم تراز با منطقه یک به عنوان مرکز تجاری و خدماتی شهر مورد مراجعه بخش عظیمی از ساکنان شهر قرار می گیرد. مطالعات کیفیت زندگی به شناسایی نواحی مسئله دار، علل نارضایتی مردم، الویت های شهروندان در زندگی، تاثیر فاکتورهای اجتماعی - جمعیتی، بر کیفیت زندگی کمک خواهد کرد. نکته قابل توجه در چنین بستر و زمینه ای - رویکرد ارتقای کیفیت محیط سکونت - ، این است که اندازه گیری میزان رضایت از سکونتگاه پیچیده است و تحت تاثیر عوامل گوناگونی قرار می گیرد. این عوامل می تواند در هر شخص و در شرایط مختلف متفاوت باشد. بررسی این عوامل در این محله، نیازها، انتظارات و خواسته های گروه های استفاده کننده و درک میزان رضایت آنها در شرایط مختلف - اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... - را نشان می دهد.

ریشه های تاریخی استفاده از عبارت کیفیت زندگی را می توان در آثار کلاسیک ارسطو که مربوط به سال 330 قبل از مسیح است، یافت. وی در اصول اخلاقی کلاسیک از رابطه بین کیفیت زندگی هنگام شادی و ارزشهای ذهنی افراد سخن می گوید . [4] در طی ربع قرن آخر قرن بیستم تاکنون پژوهشگران متعددی در مورد کیفیت زندگی و تعادل آن با ویژگی های گوناگون انسانها اظهار نظر کرده اند

روند مطالعات در ایران حاکی از آن است که نخستین کارهایی که در زمینه کیفیت زندگی صورت گرفته، مربوط به سال 1372 است. که می توان به مواردی همچون سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان تهران، مجتبی رفیعیان سال 1389، شناسایی عوامل موثر بر کیفیت محیط مسکونی در محله های قدیمی محله سنگلج تهران، هاشم داداش پور، سال 1391 و ارزیابی تطبیقی کیفیت محیط سکونت شهر با تاکید بر تصویر ذهنی شهروندان شهر قزوین ناصر براتی، سال 1392 اشاره کرد.

می توان گفت در حال حاضر نظام مدیریت شهری با یک چالش و خلل در زمینه استفاده از مشارکت مردمی در مدیریت شهری رو در رو است. در راستای تبیین این موضوع به بررسی بهره گیری از ظرفیت های مشارکت مردمی در راستای حس رضایتمندی از محیط های شهری پرداخته می شود.

مبانی نظری

محله:

محله جایی است که دست کم میان اندازه یا بزرگ بوده و شامل دو بعد باشد، تا ناظر احساس کند که وارد آن شده است. اجزا آن به سبب خصوصیات مشترکی که دارند کاملاً شناختی هستند، به گونهای که همواره میتوان سیمای محلهها را از درون آنها تمیز داد و این خصوصیات در سراسر محله ادامه مییابد و هر جا محله پایان مییابد، قطع میشود.

کیفیت:

مجموعه ای از خصوصیات یا صفات مشخص که باعث متمایز کردن یک شیئی از اشیا دیگر شده، ما را قادر می سازد که در مورد برتری، مشابهت و یا فروتری چیزی در مقایسه با چیزی دیگر قضاوت و حکم نماییم و از نظر زیباشناختی درمورد زیبا یا زشت بودن، خوب یا بد بودن و از نظر عملکردی در مورد بهتر یا بدتر بودن و کارآمد یا ناکارآمد بودن آن قضاوت و حکم نماییم

کیفیت زندگی:

کیفیت زندگی مفهوم چند بعدی است، که سازمان جهانی آن را چنین تعریف می کند: "درک فرد از وضعیت زندگی اش یا توجه به فرهنگ و نظام های ارزشی و ارتباط آن با اهداف، انتظارات، علایق، استانداردها و تجربیات زندگی". همان طور که در تعریف فوق ملاحظه می شود برای کیفیت زندگی شش حیطه بیان شده که
  شامل سلامت جسمانی، وضعیت روانی، سطوح استقلال، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات محیطی و علایق معنوی است

کیفیت زندگی شهری:

مفهوم کیفیت زندگی دارای ابعادی همچون واقعیات عینی، ادراک ذهنی، برخورداری، بهزیستی، رضایت از زندگی، تأمین نیازهای انسانی، سلامت، رفاه و نظایر آن می باشد. کیفیت زندگی شهری معمولاً از طریق شاخص های ذهنی حاصل از پیمایش و ارزیابی ادراکات و رضایت شهروندان از زندگی شهری و یا با استفاده از شاخص های عینی حاصل از دادههای ثانویه و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخصهها اندازه گیری می شود.

معیارها و شاخص های زندگی شهری:

تدوین معیارها و شاخص های کیفیت زندگی شهری به منظور مدل سازی اولویت ها، انتظارات و نیازهای واقعی شهروندان در هر مقیاس مطالعه ضروری است. در مباحث مربوط به برنامه ریزی شهری نیز کیفیت زندگی، طیف وسیعی از شاخص ها را در بر می گیرد. این شاخص ها را می توان در ابعاد اجتماعی- اقتصادی و محیطی طبقه بندی کرد. بهبود زیر ساخت ها، وضعیت آموزشی، مسکن، فضای سبز و حمل و نقل شاخص هایی از کیفیت زندگی شهری محسوب می شوند. به عبارت دیگر کیفیت زندگی، تمام زوایای زندگی انسان ها در شهر را در بر می گیرد.

با توجه به وجود تعداد بی شماری از شاخص ها در ارزیابی جنبه های مختلف کیفیت زندگی ضرورت انتخاب شاخص های موثر و تأثیرگذار اهمیت خاصی پیدا می کند. هفت ملاک زیر پژوهشگران را در انتخاب شاخص های موثر کمک خواهد کرد:

- تا حد ممکن به صورت اختصاصی تعریف شده باشد. برای شهروندان آسان و قابل فهم باشد.

- قابل اندازه گیری باشد.

- متناسب با ویژگی های محلی و محله تنظیم شود تا برای شهروند معمولی معنادار گردد.

- اندازه گیری آن مقرون به صرفه باشد. قابل اطمینان باشد.

- از نظر فرهنگی محاسبه آن اشکالی نداشته باشد.

با مرور مطالعات انجام شده در زمینه کیفیت زندگی شهری به وضوح دیده می شود که این مساله یعنی کیفیت های زندگی شهری که دارای اجزا مختلفی می باشد، مورد تایید محققان قرار گرفته است.

جدول زیر جنبه هایی را که در پژوهش های مختلف در زمینه کیفیت زندگی شهری، به عنوان جنبه های مختلف کیفیت زندگی شهری توسط پژوهشگران مختلف انتخاب شده است، نشان می دهد.

جدول :1جنبه های کیفیت زندگی شهری در پژوهش های مختلف[

 .1اقتصاد .2سیاست .3محیط زیست .4اجتماع .5آموزش .1آب و هوا .2مسکن .3محیط زیست و بهداشت .4 جرم .5حمل و نقل .6آموزش .7 هنر .8 تفریح .9اقتصاد .1درآمد ماهیانه هر شخص .2توزیع درآمد .3مخارج خوراک ماهانه

.1دسترسی و جاده ها .2فضاهای سبز .3مردم و روابط اجتماعی شان .4خدمات رفاهی و تجاری .5خدمات اوقات فراغت و سلامت .1فضاهای سبز و باز .2امنیت و روابط اجتماعی .3حمل و نقل و خدمات تجاری .4احساس استرس و فشار .5آلودگی محیط مسکونی، دسترسی به تسهیلات و امکانات شهری، دسترسی به حمل و نقل عمومی و کیفیت بهداشت محیط بوده است.

جدول :2معیارها و زیر معیارهای اصلی سنجش کیفیت زندگی [15]

همان طور که در جدول بالا مشاهده می شود، اگرچه جنبه های مختلف کیفیت زندگی شهری در هر یک از پژوهش ها مشابه نیست، لیکن تشابهات زیادی در نوع جنبه های مورد بررسی در این پژوهش ها دیده می شود.

سانتوس و مارتینز در سال 2007، در پژوهشی که به منظور نظارت بر کیفیت زندگی شهری در شهر پورتو انجام داده اند برای کیفیت زندگی شهری در این شهر جنبه های زیر را تعریف کرده اند:

نمودار :1معیارهای دخیل در کیفیت زندگی شهری–سانتوس و ماتینز

در ادامه برای هر یک از جنبه های بالا، موضوعات زیر را تعریف نموده اند:

الف - جامعه: جمعیت، آموزش، ساختار فرهنگی، بهداشت، ایمنی، ناهنجاری های اجتماعی

ب - شرایط محیط زیست: فضاهای سبز، آب و هوا، زیرساخت های اساسی

ج - شرایط کالاهای اجتماعی: تسهیلات ورزشی، تسهیلات آموزشی، تسهیلات اجتماعی و درمانی، تحرک و پویایی، خرده فروشی

د - وضعیت اقتصادی: درآمد و هزینه، بازار کار و بازار مسکن، مکانیزم اقتصادی

از پژوهش های داخلی می توان به تحلیل کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر میاندوآب اثر رهنمایی و همکاران در سال 1390 اشاره کرد

سکونت و مفاهیم آن:

سکونت را میتوان بیانگر تعیین موقعیت و احراز هویت دانست. سکونت بیانگر برقراری پیوندی پرمعنا بین انسان و محیطی مفروض میباشد که این پیوند از تلاش برای هویت یافتن یعنی به مکانی احساس تعلق داشتن ناشی گردیده است. بدین ترتیب، انسان زمانی برخود وقوف مییابد که مسکن گزیده و در نتیجه هستی خود در جهان را تثبیت کرده باش

کریستان نوربری شولتز روشهای سکونت را به چهار شیوه تقسیم میکند:

سکونت طبیعی سکونت مجتمع سکونت عمومی سکونت خصوصی

سکونت طبیعی: سکونت طبیعی اولین بار در آبادی شکل گرفت.

سکونت مجتمع: با توجه به تمایل انسان برای زندگی اجتماعی، سکونتگاههای جمعی شکل گرفتند.

سکونت عمومی: توافق بیانکننده ارزشها و منافع مشترک است و امکان عضویت در گروههای اجتماعی را ایجاد میکند. از ملزومات توافقات اجتماعی، وجود فضاهای دیدار و مشترک بین اعضای اجتماع است.

سکونت خصوصی: جنبه دیگر سکونت، خلوت فرد است که یکی از ابزارهای شکلگیری و پرورش هویت فرد است. این شیوه سکونت را میتوان با توجه به فعالیتهایی که باید از دخالت دیگران دور نگه داشته شوند، سکونت خصوصی نامید