بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در شهر شیراز چند صد خانه شاخص تاریخی وجود دارد، بررسی ها نشان می دهد تاکنون با وجود نقش، تنوع و ویژگی های خاص، مطالعات کاملی درباره آنها صورت نگرفته است، اما به واسطه وجود نمونه های با ارزش از دوره های مختلف تاریخی و در معرض تخریب قرارگرفتن آنها به واسطه تغییر شیوه زندگی، تعدد مالکین، مهاجرت و به طور کلی از دست دادن جذابیت ها برای زندگی امروز، بررسی این خانه ها ضروری است .به دلیل آنکه بیشترین تعداد خانه های تاریخی موجود شیراز ، قاجاری می باشند در این مقاله به بررسی عناصر و روابط پلان خانه های دوره قاجار شیراز پرداخته شد .
روش تحقیق مورد استفاده توصیفی - تاریخی بوده و با استفاده از منابع اسنادی و کتابخانه ای به بررسی این موضوع پرداخته شده است. فرضیه مورد بررسی در این پژوهش این است که به نظر می رسد با وجود اینکه دوره قاجار اغاز ورود فرهنگ ،علم و دانش غرب به ایران است تاثیر چشم گیری بر عناصر ، شکل و روابط پلان نگذاشته است
مقدمه
با توجه به تحولات صورت گرفته در قرن اخیر، خانه های تاریخی به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار دارند، این در حالی است که بخش عمده بافت های شهرهای تاریخی ایران را تشکیل می دهند. بررسی ها نشان می دهد تاکنون مطالعات چندانی در مورد این خانه ها صورت نگرفته و شناخت جامعی نسبت به آنها وجود ندارد در صورتی که تدبر در آنها که براساس نیازهای انسان ایرانی و محیط ساخت، شکل گرفته اند می تواند در رسیدن به الگوی مسکن مناسب ایرانیان سودمند باشد.
ویژگیهای اقلیمی را باید یکی از مهمترین عوامل محیطی موثر در طراحی و ساخت گونه های متعدد معماری دانست که معماری هر دوره تاریخی با بهره گیری از این ویژگیها و بازشناسی معماری قبل از خود اقدام به خلق معماری با وجوه اشتراک در عناصر آن از طراحی تا ساخت و جزئیات و افتراق از معماری گذشته می نماید .
یکی از این دوره های تاریخی دوره قاجاریه است که معماری در ابتدا و انتهای آن با تفاوت چشمگیری مواجه می شود و تأثیرات معماری غربی را در آن می توان مشاهده کرد که در اواخر قاجاریه به تقلید صرف در برخی موارد منجر می شود. مقاله حاضر نتیجه مطالعه نمونه هایی چند است و به بررسی پلان ابنیه مسکونی دوره قاجاری شهر شیراز اختصاص دارد که این مهم، از طریق بازشناسی ویژگی های معماری در طراحی، عناصر پلان معماری خانه ها حاصل می شود.
اهداف پژوهش :
بررسی تاثیر دوره قاجار بر شکل ، عناصر و روابط پلان مسکونی این دوره در شیراز
سوال پژوهش :
آیا پلان مسکونی دوره قاجار شیراز با توجه به روابط گسترش یافته سران و دانشجویان با غرب به سمت پلان مسکونی غرب کشیده شده است؟
فرضیه پژوهش :
به نظر میرسد با وجود اینکه قاجار اغاز رخنه فرهنگی غرب در ایران است اما این مساله هنوز به پلان مسکن ایرانی نفوذ نداشته و هنوز محرمیت ، اشرافیت و روح فرهنگ ایرانی در شکل قرار گیری عناصر پلان به خوبی بارز است.
عوامل موثردرشکل گیری معماری قاجار
عوامل شکل دهنده معماری قاجاربه دو دسته داخلی وخارجی تقسیم شده که عمدتا عوامل بیرونی است وخاستگاه جهانی دارد.دراینجا به بیان وتوضیح مختصری چندازعوامل زیر پرداخته شده است:
عوامل داخلی
منظورعواملی است که برگرفته ازمعماری اصیل وسنتی ایران به خصوص معماری صفویه باشداین تاثیرپذیری می توان درخانه های مسکونی،بناهای مذهبی و...مشاهده کرد.
عوامل خارجی
مهم ترین عواملی که باعث رواج سبک معماری غرب در معماری ایران شده است:
-1آمدوشدشخص شاه - ناصرالدین شاه - و هیئت حاکم به اروپا،حضورکنسولگریهای ایران درکشورهای اروپایی وکشورهای نظیرترکیه ومصروشرکت ایران درنمایشگاه جهانی در پاریس برای اولین بارباعث شدندتا نوعی ازمعماری در ذهن واندیشه هیئت حاکمه وشخص شاه شکل بگیرد.
-2تحصیل کردن معماران ایرانی درفرنگ وحضور معلمان معماری اروپایی درایران.
-حضورکالسکه واتومبیل درسیستم حمل ونقل شهری وبین شهری که باعث بوجود آمدن سبکی خاص درمعماری دوره قاجار به نام سبک معماری خیابانی شد.
-3حضور معماران روسی وارمنی در ساخت وسازساختمان ها به سبک غربی.
بنابراین دردوره ناصرالدین شاه نمادهایی ازتاریخگرایی مغرب زمین واردایران گردید. - قبادیان،دارالخلافه ناصری -
خصوصیات کلی معماری ایران در دوره قاجار
برای درک بهترکلی معماری ایران در دوره قاجاربراساس عناصر معماری قبل از دوره قاجاردرمعماری ایران رواج نداشته وازدوره قاجار به بعددرمعماری بناهای ایران دیده شده براساس آن ویژگی هاونوآوری ها تقسیم بندی زیرارائه شده است:
معماری خیابانی:
منظوراز معماری خیابانی احداث خانه هاومغازه هایی دراطراف خیابان است که ازدوره قاجاروارد معماری ایران شده است،بدین ترتیب خانه هابه صورت خطی درکنارهم ودرامتدادلبه خیابان ساخته شدونورومنظر بسیاری از این گونه ساختمان هاازخیابان تامین شدوتقریبا معماری خانه های قدیمی به خصوص شهرهای بزرگ ازحالت درون گرایی به بیرون گرایی تمایل پیداکرد.
ایران وجود داشته است،اما به علت اینکه همزمان باه نفوذ تکنیک وسبک معماری غرب شده به نام تاثیرمعماری غربی رقم خورده است.
اصول معماری موجود در خا نه های دوره قاجار - شیراز - :
تقویت سلسله مراتب ورود به فضا:
سلسله مراتب یا ساماندهی و سازماندهی فضاها و اجزای کالبدی ورودی خانه در معماری ایرانی، آشکارا قابل مشاهده است.سلسله مراتب ورود و یا - تعیین مسیر در فضای معماری - یکی از ویژگی های معماری ایرانی است که دارای قدر و منزلت ویژه ای می باشدو در میان بنا های گوناگونی که ایرانیان در زیستگاه های بزرگ و میانی و روستاهای خود در طول ده- یازده سده اخیر و تا پیش از نفوذ گسترده معماری غرب ساخته اندو شواهدی از آن تا به امروز موجودند ساختمانی را بدون رعایت و احترام به سلسله مراتب ورود نمی توان یافت و این ترتیب و تدریج نه صرفا به خاطر جنبه های کارکردی بلکه به عنوان وسیله ای برای تضمین بهره وری معنوی و آماده سازی ذهنی مخاطب است . مجموعه فعالیت هایی نظیر تغییر مسیر ، مکث ، انتظار ، ورود ، درک محیط و بنا را شامل می شوند.
درونگرایی:
درونگرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته وبا حضوری آشکار،بهصورتهای متنوع،قابل درک و مشاهده است.درونگرایی در جستجوی حفظ حریم محیطی است
.این امربانوجه به مسائل درونی بر اساس فرهنگ،نوع زندگی،آداب و رسوم شکل گرفته است که همراه با مسائل محیطی،جغرافیایی و اقلیمی معنای نهایی خود را به دست آورده است.
معماری مسکونی - خانه های قدیمی -
به طور کلی معماری قاجار رامعماری خانه سازی وخانه های مسکونی نامیده اند،چرا که عمده ساخت وسازها دراین دوره به علت افزایش شهرنشینی معطوف به ایجادسرپناه و خانه برای تازه واردین ومهاجربوده است. بناهای مسکونی این دوره باطراحی شامل ورودی،هشتی،اتاق مرکزی،ایوان بادوستون درجلوی آن واتاق های کوچک تر دراطراف اتاق مرکزی به صورت های ساده یامفصل همه به شیوه معماری اصیل ایران بوده ،که در این دوره با ابتکارهای جدیدونفوذعناصرمعماری غربی در جزئیات و ساخت وسازها تکمیل شده است. ازجمله عناصرمعماری غربی موجود در بناهای مسکونی عبارتنداز : ایجاد سرسرای ورودی، - پلکان هایی که از وسط سرسرا شروع می شوند - ، ایجاد پنجره به سمت خیابان با نرده های تزیینی روی آن ، سقف شیبدار - شیروانی - ،تزیینات ستون وسرستون ها به سبک روکوکو،حذف عناصرسنتی و جایگزینی آن با انواع مشابه وهم چنین عناصری مانند کاربرد قوس نیم دایره و هلالی شکل،استفاده ازستون های هم ردیف،ایجاد عنصر تاکید کننده برفراز محور عمودی،تقارن محور بالای ورودی یا روی نمای اصلی،رفیع ساختن بنا با تغییر تناسبات که در معماری قبل از معماری دوره های قبل در
مرکزگرایی:
ویژگی موازی با مسأله درونگرایی،مرکزگرایی در فضای معماری است. سیر تحول عناصر پراکنده - کثرتها - به وحدت مرکزی در اغلب فضاهای معماری به چشم میخورد. حیاط خانههاهستههای تشکیل دهنده این تفکر و رساندن عناصر عملکردی یا جزئیات.میانه و دور به مرکز جمعکننده تنوعها و گونهگونیها میباشند. این فضای درونی مرکزی که گاه میتواند چیزی غیر از حیاط مرکزی باشد تنظیمکننده تمام فعالیتها بوده و اصل و مرکز فضا را در قسمتی قائل است که نقطه عطف در آن رخ میدهد.
شفافیت و تداوم:
نقطه مقابل مفهوم فضای بسته و تمامشده ،مفهوم شفافیت و تداوم قرار دارد،در چنین فضایی،مسیر حرکت انسان و یا نگاه او در تداومی پیوسته صورت میگیرد،به طوری که گشایشهای فضایی در خطوط افقی و عمودی موجب شفافیت درلابهلای دیوارها و ستونها میگردد که دورنما و منظر نهایی در افقی لایتناهی ومستهیل،مجدداً جان و جلوه تازه به خود میگیرد. به مفهوم سلسله مراتب - - hierarchyمفهوم تداوم - - continuity برای تشریح مفهوم اصل معماری ایران تلقی صحیحی محسوب میشود.مقدمات ،در مسیر تحول فضا به فضای عبور از مکانهای شکلدهنده کل بنا مربوط میشود که فضای مرکزی جوهر و هسته اصلی آن است.این آمادگی متأثر از حرکت ،زمان ،نور و تنوع حجمی حاصل ،ایجاد میشود.
تناسبات هندسی:
مورد بسیار مهم در درک معماری مقوله هندسه در بیان افکار و اندیشههاست و از طریق روابط آن میتوان کلیت کالبدی را آشکار کرد.معماری در بخش دریافت وجودی خود - احساس و ادراک انسان از معماری - نیاز به مقدماتی دارد که هندسه از طریق جایگذاری تناسبات کوچک و بزرگ نسبت به مکان ومرکز معین ضمن رشد اعداد آن را فراهم میکند. در خانه سنتی حرکتها و نفوذها از بیرون به داخل فقط یک حقیقت فرهنگی نیست بلکه از ورودی تا حیاط مرکزی نشانههای آمادهسازی دریافت صحیح از جوهر و مکان اصلی خانه را نیز به همراه دارد.
پیوند معماری با طبیعت:
همدلی و احترام به طبیعت ریشه های عمیق فرهنگی دارد و همزیستی مسالمتآمیز انسان،معماری و طبیعت در معماری سنتی ایران کاملاً مشهود است در معماری ایران حضور طبیعت به طور همه جانبه باشد و فضاهای نیمهباز -نیمهبسته در یک روند سلسله مراتبی به نحوی در کنار یکدیگر قرار میگیرند. - جدول شماره - 1
کشت می گردند.
ویژگی های فضاهای خانه در دوره قاجار - شیراز - :
ترکیب فضاهای تشکیل دهنده موردبررسی شده در30 خانه دوره قاجاردرشیرازباتوجه به جداول و ترتیب عناصر از ورودی
-1 ورودی
ورودی خانه ها با توجه به درونگرایی کامل آنها به گونه ای ساخته شده است که ارتباط مستقیم بصری با درون خانه به وجود نیاید.ورودی نسبت به سازماندهی کلی فضاهای داخلی و موقعیت آن در مکان های مختلف قرار گرفته است.در چند خانه ورودی یا در وسط یا در راستای محور اصلی خانه جای دارد،مانند خانه زینت الملک،فروغ الملک و صالحی در کنج های نقشه و خانه های نصیر الملک، علی بابایی و شفیعی اردکانی ورودی در وسط خانه قرار دارد.
-2 هشتی
خانه ها بیشتر به شکل چهار گوش و هشت گوش ساخته شده است.مانندخانه های زینت الملک، فروغ الملک،حق نگهدار و حسین نمازی که هشتی هشت گوش دارند
-3 مسیرهای طی شونده برای رسیدن به حیاط:
مسیر های طی شونده برای رسیدن به حیاط به شکل های متنوع طراحی شده اند.یکی از نمونه ها،به صورت خطی مستقیم است.در این حالت ورود به حیاط به گونه ای است که هیچ گونه ارتباط بصری به اتاق ها و داخل حیاط نداشته باشد،مانند خانه های عاطفی،صباحی،نصیر الملک و...
تعداد ورودی ها با توجه به تعداد حیاط ها و سازماندهی کلیه فضا ها متغیر است مانند خانه فروغ الملک که دارای سه ورودی و سه حیاط بوده است
-4 خانه های حیاط دار
تعدادی از خانه های قاجار در شیراز دارای دو یا چند حیاط می باشند. که شکل گیری حیاط دوم با حیاط مرکزی مبنایی اعتقادی داشته و طراحان با این روش خانواده ساکن درآن را از دید افراد غریبه موصون داشته است.خانه های یک حیاطه و طرز قرارگیری فضاها بر مبنای یک فضای مشخص مثلا اتاق ارسی است .در خانه های چند حیاطه محور های آرایش هر حیاط تقسیم بندی گوناگونی به وجود می آورد.
-خانه هایی با دو حیاط و یک محور طولی مشترک مانند خانه نصیر الملک -خانه هایی با چند حیاط و دو یا چند محور موازی هم مانند خانه فروغ الملک
-خانه هایی با دو محور عمود بر هم مانند صالحی
