بخشی از مقاله
چکیده
امروزه ادبیات توسعه، »سرمایههای اجتماعی« رابه عنوان یکی از ظرفیتهای جدید در تحقق پایداری اجتماعی شهرها مورد توجه قرار داده است. سرمایه اجتماعی به عنوان سرمایهای بالقوه و درونی، از انسجام جامعه، هنجارها و ارزشهایی که تعاملات اجتماعی را میان انسانها تقویت میکند، نشأت گرفته و ارکان جامعه را با یکدیگر مرتبط و همسو میسازد.
از اینرو شهرها به عنوان بستر تمرکز سکونت انسانی، همواره مهمترین عرصه وقوع زندگی جمعی و برقراری تعاملات اجتماعی به شمار میآیند. که میتوانند زمینه تولید و بالفعل شدن سرمایه اجتماعی را به وجود آورند. متأسفانه با سرعت بخشیده شدن به توسعه بدون برنامه و همچنین عدم توجه به نقش و نیازهای زندگی جمعی شهروندان در شهرهای امروزی، نه تنها تعاملات اجتماعی مطلوب و هدفمند به وقوع نپیوسته، بلکه ظرفیتهای اجتماعی موجود نیز تمایلی به پذیرش نقش و مسئولیت اجتماعی در شهرها را ندارند.
لذا این پژوهش با هدف بررسی نقش سرمایه اجتماعی در تحقق پایداری اجتماعی شهرها و همچنین شناسایی مؤلفههای اساسی در تولید سرمایه اجتماعی، به دنبال شناسایی زمینههای تقویت این سرمایه در شهرها میباشد. همچنین اینکه سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از منابع تسهیل کننده توسعه، چه ارتباطی با توسعه پایدار اجتماعی دارد؟ و براساس چه شاخصههایی میتوان با تولید سرمایه اجتماعی، پایداری اجتماعی را در شهرها تحقق بخشید؟ سؤالات اصلی پژوهش را در بر میگیرد. فرضیه پژوهش نیز بر این پایه استواراست که سرمایه اجتماعی می-تواند درتحقق پایداری اجتماعی شهرها نقش تأثیرگذاری را ایفا نماید.
این پژوهش با بهرهگیری از روش توصیفی- تحیلی و استفاده از شیوه مطالعات کتابخانهای- اسنادی با بررسی اسناد، مدارک و نظریههای مختلف،به بررسی ارتباط منطقی میان مفاهیم پژوهش پرداخته است. مطالعات صورت گرفته نشاندهنده آن است که به منظور تحقق پایداری اجتماعی ابزارها و راهکارهایی چون توجه به»رشد اقتصادی«، »شهروندی«، »حکمروایی«، »خصوصیات اجتماعی«، »هویت«، »حس تعلق وایمنی«، »ابعاد محیطی«، »کیفیت زندگی«، »طراحی شهری«، و »سرمایه اجتماعی« میتواند زمینه مطلوبی را فراهم آورد. که در این میان سرمایه اجتماعی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
از اینرو به منظور تولید و تقویت سرمایه اجتماعی ضرورت دارد مؤلفههای »اعتماد و احساس امنیت اجتماعی«، »هنجارها و ارزشهای اجتماعی« و »شبکههای اجتماعی« مورد توجه قرار گیرد تا زمینه تحقق پایداری اجتماعی مهیا گردد. در این راستا توجه به موضوعاتی چون اعتماد اجتماعی، تعاملات اجتماعی، ارزشهای اجتماعی، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی نیز در محیطهای شهری اهمیت دارد. لذا با طراحی گویههای مناسب برای هر یک از این شاخصههاو پیش بینی سیاستها و راهبردهایی اجرایی میتوان سرمایه اجتماعی را در راستای تحقق پایداری اجتماعی تقویت نمود.
مقدمه
امروزه با توجه به مطالعات صورت گرفته دیگر مفهوم »توسعه پایدار اجتماعی«1کمتر از توسعه پایدار زیست محیطی نیست. آنچنان-که هانکوک معتقد است، این توسعه، توسعهای است که »نیازهای اساسی را تأمین کند«، »عدالت خواه باشد«، »رفاه فیزیکی، ذهنی و اجتماعی را ارتقا دهد«، »آموزش، خلاقیت و توسعه توان انسانی را ارتقا دهد«، »میراث فرهنگی و زیستی را حفظ کند«، »مردم سالاری و مشارکت شهروندان را ترویج کند« و »شرایط زندگی را بهتر کرده« و بین طراحی شکل محلهای عمومی شهر با رفاه اجتماعی، کالبدی و شور و هیجان ساکنان شهر ارتباط برقرار نماید.
- Hancoock,1996 - « لذا » بسیاری از طراحان و برنامهریزان، سرمایه اجتماعی را به عنوان ابزاری مهم برای توسعه پایدار از ابعاد محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دانسته و توجه خاصی روی این موضوع دارند و عملا سرمایه اجتماعی و توسعه پایدار را از جنبههای مختلف مکمل و مرتبط به هم میدانند - Serageldin &Grootaert, 2000: 40 - « آنان معتقدند که»توسعه پایدار، سلامتی محیط و نیل به پایداری از طریق مشارکت - شهروندان و - سازمانهای محلی - بدست خواهد آمد - ، که این مشارکت منجر به سرمایهی اجتماعی میشود. - Serageldin, 1996: 3 - «
»این موضوع باعث شده، تا مفهوم سرمایهی اجتماعی »در چند دههی اخیر در اکثر رشتههای علوم انسانی و در رابطه با موضوعات متعدد - مورد توجه قرار گرفته است - « - رنانی،. - 1381 چراکه، علاوه بر آنکه وسیلهای برای رسیدن به اهداف و منافع فردی، گروهی و جامعه محسوب میشود، با »برقراری ارتباط و تعامل بین افراد یک جامعه و حفظ آن در طول زمان، افراد را قادر میسازد به چیزهایی دست یابند که بدون آن، امکان دستیابی به آن را ندارند یا به سختی موفق به کسب آنها میشوند. - Field,2003 - « همچنین به عنوان ظرفیتی پنهان خواهد توانست ابزاری اساسی، با قابلیت و کارآیی بالا برای حل مسائل و مشکلات فراروی جامعه به شمار آید.
یکی از مهمترین بسترهای تولید سرمایه اجتماعی شهرها هستند. شهرها به عنوان متراکمترین شکل جوامع انسانی، زمینه تعامل و همکاری بیشتری را بین شهروندان در قالب شبکههای مشارکت مدنی، از جمله: انجمنهای همسایگی، باشگاههای ورزشی، انجمنهای خیریه، تعاونیها و... فراهم مینمایند. »این شبکهها موجب تسهیل ارتباطات و جریان اطلاعات شده و از این طریق اعضای خود را در رسیدن به اهدافشان کمک میکنند - «پاتنام،. - 1380 در جامعه شهری، شهروندان به عضویت شبکهی اجتماعی گسترده شهری در آمده و میزان و ساز و کارهای تعاملاتشان نقش مهمی را در اجتماع و حوزههای در برگیرنده آن ایفا میکند.
امروزه اثری که سرمایهی اجتماعی بر عملکرد اجتماعی شهرها میگذارد، را میتوان در میزان افزایش کیفیت زندگی، حضور و مشارکت شهروندان در امور جامعه، اعتماد و احساس امنیت آنها جستجو کرد. به این معنی که سرمایهی اجتماعی با فراهم کردن محیطی آرام و با ثبات از نظر اجتماعی، بر عملکرد و کارایی فعالیتهای اجتماعی شهروندان تأثیر بسزایی خواهد گذاشت.
در مجموع، از آنجاییکه »سرمایهی اجتماعی هم بر روند توسعه تأثیرگذار است و هم از آن تأثیر میپذیرد. به همین خاطر با توسعهی اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی - یک کشور، سرمایه اجتماعی آن کشور نیز باید توسعه یابد. - Ier,2003 - « این موضوع باعث شده تا بحث پیرامون »توسعه پایدار اجتماعی« و »سرمایه اجتماعی« طی یک دهه اخیر به طور جدی در سطح جهانی مطرح و به تازگی در ادبیات علوم اجتماعی و شهرسازی ایران نیز وارد شود. اگرچه هر دو مفهوم به صورت مستقل مورد بحث و تحلیل قرار گرفته، ولی تاکنون توجه چندانی به ارتباط و تأثیر آنها بر یکدیگر نشده است.
تا آنجاکه امروزه پژوهشگران عرصههای شهرسازی و علوم اجتماعی از این مفاهیم جدید در نوشتهها و مقالات خود بهره میگیرند، بدون آنکه از خاستگاههای نظری آنها اطلاعات مدونی داشته باشند. در این راستا پژوهش با هدف بررسی نقش سرمایه اجتماعی در تحقق پایداری اجتماعی شهرها و همچنین شناسایی مؤلفه-های اساسی در تولید سرمایه اجتماعی به دنبال تقویت این سرمایه از طریق فضاهای عمومی شهری است.
لذا بررسی این موضوع که سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از منابع تسهیل کننده توسعه، چه ارتباطی با توسعه پایدار اجتماعی دارد؟ و براساس چه شاخصههایی میتوان با تولید سرمایه اجتماعی، پایداری اجتماعی را در شهرها تحقق بخشید؟ سؤالات اصلی این پژوهش را در بر میگیرد. فرضیه پژوهش نیز بر این پایه استواراست که سرمایه اجتماعی میتواند درتحقق پایداری اجتماعی شهرها نقش تأثیرگذاری را ایفا نماید.
روش تحقیق این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی- تحیلی از طریق بهرهگیری از شیوه مطالعات کتابخانهای- اسنادی میباشد. لذا در راستای تدوین مبانی نظری پژوهش با بررسی اسناد، مدارک و نظریههای مختلف، سعی میشود تا ارتباطی منطقی میان مفاهیم پژوهش شناسایی و ارتباطات و پیوندهای میان آنها تحلیل شود. در ادامه با شناسایی شاخصههای تأثیرگذار بر شکلگیری سرمایه اجتماعی میتوان با کمک برنامه ریزی و طراحی شهری در راستای تحقق پایداری اجتماعی گام برداشت.
پیشینه پژوهش
در خصوص موضوع پژوهش مطالعات متعددی صورت گرفته است، که در ادامه به بخشی از آنها اشاره میشود. »رابرت پاتنام را میتوان از پیشگامانی دانست که به رابطه میان سرمایهی اجتماعی و توسعهی شهری توجه کرده است. او در مطالعهی خود درباره مناطق شهری ایتالیا دریافت سرمایه اجتماعی میتواند اختلافات مناطق را از لحاظ اقتصادی و عملکرد حکومتی توضیح دهد« .
- Putnam,1993:36 - پاتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان منبع اصلی سرمایهی جوامع، شهرها و حتی ملتها میداند. نارایان و پریچت نیز »ارتباط میان سرمایه اجتماعی و توسعهی پایدار را در روستاهای تانزانیا مورد بررسی قرار دادند و دریافتند که شاخصهای بالای سرمایه اجتماعی از جمله مشارکت والدین در مدرسهها با کیفیت مدرسهها ارتباط دارد. روستاهایی که سرمایهی اجتماعی بالایی دارند فعالیتهای جادهسازی و روشهای نوین کشاورزی بهبود یافته است - Narayan&Pritchett,1999:671-697 - «
ایشان وکاهکوهن در مطالعات خود در اندونزی به این نتیجه رسیدهاند که مشارکت و سرمایه اجتماعی بالا دسترسی روستاها به پروژههای آبی را برای آبهای آشامیدنی و کشاورزی ارتقا میدهد . - Isham & Kahkoen, 1999: 404-421 - گروتارت نیز در مطالعهای در خصوص سرمایهی اجتماعی و رابطه آن با رفاه خانوادگی و فقر شهری در اندونزی به این نتیجه رسیده است که مشارکت در انواع تشکلها و انجمنها میتواند تأثیرات مثبتی بر وضع رفاهی و معیشتی خانوادهها داشته باشد .
- Grootaert, 1999: 65-124 - پارگال و همکارانش به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر مشارکت مردم محله در جمع آوری ضایعات در مناطق مختلف شهری داکای بنگلادش پرداختند نتایج مطالعات آنها نشان داد که در برخی از محلات شهر که تعامل و همکاری در زمینهی همسایگان بیشتر است، موفقیتها در پاکسازی محلات نیز بیشتر است«.
