بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله علت این که چرا مساجد امروز نتوانستهاند با خواستههاي جدید حرکت کنند و چرا ما در ادامهي روند تحول در طراحی مساجد و عدول از فرم گنبد و مناره و... خلاقانه رفتار نکردهایم و اینکه آیا براي معماري در اسلام ضوابطی تعیین شده است؟ مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا به بررسی روایاتی در باب چگونگی ساخت بناها و مساجد در صدر اسلام و در عصر ظهور و پس از آن، مساجد معاصر در شهرهاي اسلامی و نیز دیدگاه مراجع عظام تقلید در مورد معماري مساجد روز پرداخته شده است. این تحقیق توسعهاي به روش توصیفی و شیوه گردآوري اطلاعات استفاده از منابع کتابخانهاي میباشد. در نهایت این نتیجه به دست آمد که پرداخت به معنا و گذر از سلسله مراتب معنایی میتواند به غناي معماري مساجد یاري رساند.
-1 مقدمه
در این مقاله قصد داریم با استفاده از روایات و سنت پیامبر اکرم - ص - به تعریفی از معماري ابنیه و مساجد برسیم، که بتوان آن را معیاري براي درستی معماري امروز خود بیابیم. قائدان در مقاله خود شروع معماري صدر اسلام را چنین بیان میکند: »ورود پیامبر - ص - به یثرب و پایه گذاري شهري مدنی به عنوان مدینه النبی بر اساس معماري جدید و نوین که دستمایه هاي مذهبی در آن بیشتر نماد داشت در مرکزیتی مذهبی و مقدس مثل مسجدالنبی تبلور یافت.
این مسجد در مرکز شهر به عنوان مکان عبادت و نیز تالار عام و اجتماعات که البته چند منظوره ساخته شده بود چون نگینی در وسط شهر قرار گرفت و در کنار آن یعنی پیرامون محیط خارجی آن صحابه مهاجر خانه هاي متعددي بنا و در حقیقت شهري اسلامی را پایه گذاري کردند...« - قائدان، - 128 :1386 »رسول خدا - ص - بعنوان معمار و طراح مسجدالنبی و خانه هاي صحابه، علاوه بر آن که در ساختن مسجد شخصاً سهیم بود و نوع معماري و طراحی آن را مشخص می کردند به تقسیم زمین ها و توزیع فضاها براي احداث بنا و خانه ها با کشیدن خط هایی می پرداختند و حتی به توسعه آن ها در عرض و طول و نیز ارتفاع فرمان می دادند.
نمونه هایی از احداث خانه هاي دو طبقه در مدینه نیز حکایت از توسعه در ارتفاع دارد. با این وجود سادگی معماري و دوري از پیچیدگی هاي خاص و تزیین و زیبایی سازي از ویژگی هاي منحصر به فرد معماري در عصر رسول خدا - ص - است.« - قائدان، - 128 :1386 هدف اصلی این مقاله پرداختن به معماري صدر اسلام و برخی روایات در باب طراحی ابنیه و مساجد می باشد تا از این منظر پاسخی براي سؤال اصلی مقاله دریافت شود، سؤال این مقاله این است که آیا براي معماري در اسلام ضوابطی تعیین شده است؟ آیا طراحی هاي جدید معماري چه در باب منازل مسکونی و چه مساجد، با موازین شرعی مغایرتی ندارد؟ روش تحقیق کتابخانه اي می باشد و از منابع گوناگون نوشتاري در این مقاله استفاده شده است.
-2 خانه هاي مسکونی
1-2 در گشادگی خانه
در روایات بسیاري از ائمه اطهار - ع - توصیه به گشادگی خانه شده است »در حدیث حسن از حضرت امام جعفر صادق - ع - منقول است که از سعادت آدمی آن است که خانه او گشاده باشد. « و در حدیث دیگري از ایشان منقول است که سه چیز است که موجب راحت مؤمن اند: خانه گشاده که عیبها و امور مخفی او را از مردم پنهان دارد و «... - مجلسی، - 337 :1381 که در اینجا می توان به اهمیت حریم خصوصی افراد در منازلشان و عدم اشراف دید به منازل از دیگر ابنیه پی برد که البته در روش وسبک شهرسازي مدرن چنین چیزي غیر ممکن می نماید حتی در شهرهاي اسلامی ایران. و در حدیثی رسول خدا - ص - فرمودند » که شومی خانه در تنگی ساحت و بدي همسایگان و بسیاري عیب هاي آن است.
« این نکته حائز اهمیت است که مسئله ي همسایگی براي کاربري هاي مسکونی باید در طراحی هاي شهري بیشتر مورد توجه قرار گیرد در ضمن باید طراحی خانه با توجه به عملکرد آن بی عیب و نقص باشد وجواب گوي نیازها ي افراد باشد. »و از حضرت صادق - ع - منقول است که از تلخی زندگانی است از خانه اي به خانه اي نقل کردن و «... - مجلسی، - 338 :1381 آري اگر جامعه ي اسلامی راهی براي اسکان دائمی اجاره نشین ها پیدا کند می تواند یکی از آرمان ها را جامه ي عمل بپوشد.
2-2 در مذمت تکلّف
همیشه دراسلام از افراط و تفریط جلوگیري شده است و راه میانه و تعادل توصیه شده؛ در ساخت بناها نیز همین رویه توصیه شده است. »در حدیث حسن از حضرت امام جعفر صادق - ع - منقول است که هر که مالی را از غیر حلال کسب کند، حق تعالی بر او مسلّط می گرداند عمارت کردن و خاك و آب را از مال حرام در آن جا ضایع کند و در حدیث دیگر فرمود که هر بنائی که زیاده بر قدر احتیاج باشد، در قیامت وبال است بر صاحبش و در حدیث دیگر فرمود که هر که عمارت کند زیاده از آن چه در آن سکنی نماید، در قیامت او را تکلیف می کنند که آن را بردارد.
از حضرت امام علی نقی - ع - منقول است که خدا در زمین خود بقعه اي چند قرار داده است که آن ها را مرحومات می نامند که دوست می دارد که نام او را در آن بقعه ها ببرند و او را بخوانند و اجابت دعاي ایشان بکنند و خدا در زمین بقعه اي چند قرار داده است که آن ها را منتقمات می نامند؛ پس چون کسی مالی را از غیر حلال کسب کرده باشد، خدا یک زمین از آن زمین ها را بر او مسلط می گرداند که آن مال را در آن جا صرف نماید و در حدیث دیگر منقول است که حضرت امیرالمؤمنین - ع - از در خانه شخصی گذشتند که از آجر ساخته بودند پرسیدند که این در خانه کیست؟
شخصی گفت که از فلان مرد غافل مغرور. پس به درخانه دیگر گذشتند که صاحبش به آجر ساخته بود. حضرت فرمود که این خانه از مغرور غافل دیگر است و از حضرت رسول - ص - منقول است که هر که خانه اي بنا کند از براي ریا و سمعه که مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا هفتم طبقه زمین آتشی کنند افروخته در گردن او اندازند پس او را در جهنّم اندازند و هیچ چیز او را نگاه ندارد تا قعر جهنّم، مگر آنکه توبه کند.
پرسیدند که یا رسول االله براي ریا و سمعه ساختن چه معنی دارد؟ فرمود: یعنی زیاده از قدر حاجت بسازد براي آنکه زیادتی کند بر همسایگانش و فخر و مباهات کند با برادرانش.« - مجلسی، - 339- 338 :1381 شاید این نکته باعث می شده که معماران گذشته گمنام باشند و اصول کارشان ایمان باشد و پایبندي به فتوت نامه ها. آموزش معماري در این دوره پیامدي مخالف این دستور را دارد.
3-2 در مذمت بسیار بلند ساختن
در روایات بسیار توصیه شده که ارتفاع سقف خانه ها را بیش از هفت ذرع یعنی سه و نیم متر نسازند و علت آن نیز بیان شده که در ادامه چندي از این احادیث نقل میگردد. »از حضرت صادق - ع - منقول است که حق تعالی ملکی را موکّل گردانیده است به عمارت که هر که سقف خانه اش را زیاده از هشت ذرع بلند کند، به او می گوید که تا کجا می خواهی بروي اي فاسق؟ و در روایت دیگر اي فاسق ترین فاسقان و در چند روایت معتبر وارد شده است که هر که سقف خانه را زیاده از هشت ذرع بلند کند، جنّیان و شیاطین در آن خانه جا می کنند.
در حدیث دیگر منقول است که شخصی شکایت کرد به حضرت صادق - ع - که جنّیان آزار اهل خانه و عیال می کنند. حضرت پرسیدند که ارتفاع سقف خانه تو چه مقدار است؟ گفت: ده ذرع است. حضرت فرمود که از زمین تا هشت ذرع بپیما و از مابین هشت تا ده آیت الکرسی بنویس بر دور خانه، زیرا که هر خانه که ارتفاع ان زیاده از هشت ذرع است، جنیان در آن خانه حاضر می باشند و در آن جا سکنی می کنند.« - مجلسی،1381، ص » - 339و در روایت معتبر منقول است که ابو خدیجه گفت که در خانه حضرت صادق - ع - دیدم آیت الکرسی بر دور حجره نوشته بودند و در جانب قبله نمازگاه آن حضرت نیز آیت الکرسی نوشته بودند.« - مجلسی، - 339 :1381 از این حدیث می توان استنباط کرد که نوشتن آیات قرآن بر سقف و دیوار خانه و مسجد مورد تأیید ائمه اطهار میباشد.
3-2 در تزئینات
»نقاشی کردن و تصویر کشیدن و صورت صاحب روحی را ساختن که سایه داشته باشد؛ مشهور میان علما آن است که حرام است و چنین صورتی را بر دیوارها و جامه ها نقش کردن مکروه است و بعضی به حرمت قائل شده اند و احوط آن است که طلا کاري نکنند و مطلقاً صورت نکشند، حتی صورت درخت و امثال آن، خصوصاً صورت انسان که تمام باشد و اگر صورتی کشیده باشند بهتر آن است که آن را ناقص کنند مثل آنکه چشمش را کور کنند یا عضوي از آن را محو کنند و از حضرت رسول - ص - منقول است که جبرییل گفت یا محمد، پروردگارت سلام می رساند و تو را نهی می کند از مثال ها و صورت کشیدن در خانه ها.
« - مجلسی،» - 339-340 :1381 از حضرت صادق - ع - منقول است که عمارت بر بالاي قبرها مکنید و صورت در سقف خانه ها مکشید که حضرت رسول - ص - از این دو چیز کراهت داشتند و در حدیث دیگر از آن حضرت پرسیدند از کشیدن صورت درخت و آفتاب و ماه. فرمود که باکی نیست، اگر صاحب حیات نباشد.« - مجلسی،1381، ص - 340 البته این بدان معنا نیست که حرمتی براي دیگر تزیینات وجود دارد.
