بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر کاهش سطح آب دریاچه ارومیه به حدی رسیده است که ممکن است باعث نابودی و مرگ کامل دریاچه گردد. در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیستمحیط منطقه را تغییر خواهد داد. با خشک شدن احتمالی دریاچه ارومیه بارش باران نمک در بسیاری از استانهای همجوار رخ خواهد داد این امر منجر به آواره شدن 13 میلیون نفر خواهد شد. در زمینه عوامل کاهش سطح دریاچه ارومیه و همچنین راهکارهای احیای آن تاکنون دیدگاهها و نظرات بسیار زیادی ارائه گردیده است.
در این مطالعه برای بررسی وضعیت این دریاچه و ارائه تصویر روشنی از شرایط کلیه عوامل و راهکارهایی که تاکنون ارائه گردیده است از منابع مختلف جمعآوری شده و در دستههای مجزا تقسیم بندی شده است. در این تحقیق راهکارهای احیای دریاچه در دو حالت کلی میانمدت و بلندمدت و در طبقات مختلف سازهای و مدیریتی دستهبندی گردیده است.
عوامل مختلفی که باعث کاهش سطح آب دریاچه ارومیه شده است نیز در دستههای اجتماعی- فرهنگی، سازهای، مدیریتی و اقلیمی تقسیمبندی شدهاند تا از پراکندگی عوامل و راهکارهای احیای دریاچه ارومیه جلوگیری شود و مسئولین مربوطه بتوانند با مراجعه به آن یک تصویر کلی و جامع از مشکل پیش آمده و راهکارهای علاج بخش آن دریافت نماید.
مقدمه
پدیده خشکسالی اثرات منفی بزرگی بر منابع آب و محیطهای وابسته به این منابع دارد که در برخی سالها خسارات جبران ناپذیری را سبب میگردد، این خسارات در مناطق خشک که از دیدگاه اقتصادی ساختار شکنندهتری دارند، نمود بیشتری یافته و اثرات منفی ماندگاری را از جهات مختلف بر جای میگذارند. کشور ایران در منطقه خاورمیانه واقع شده است که از نظر بارش جزو مناطق کم بارش محسوب میشود. منبع آبی دریاچه ارومیه با نام سابق دریاچه رضاییه در شمال غربی ایران و در منطقه آذربایجان واقع شده است.
این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجانشرقی و آذربایجانغربی تقسیم شده است. دریاچه ارومیه بزرگترین و شورترین دریاچه دائمی ایران و یکی از دریاچههای فوق اشباع از نمک دنیاست که از این نظر با دریاچه بزرگ نمک آمریکا شباهت دارد . این دریاچه به دلیل داشتن ارزشهای اکولوژیک و منحصر به فرد، به عنوان یکی از تالابهای بینالمللی درکنوانسیون رامسر ثبت شده است - میبدی و سردشتی، . - 1392 در دهه های اخیر، کاهش سطح آب دریاچه ارومیه به مشکل بزرگی تبدیل شده است بطوریکه اندازهگیریها نشان دهنده کاهش 7 متری سطح آب از سال 1995 تا 2011 است.
با توجه به اینکه عمق دریاچه ارومیهنسبتاً کم است لذا کاهش سطح آب موجب کاهش شدید مساحت دریاچه ارومیه شده است - قیدی و رهنما، . - 1393 در تحقیقی از - جهانبخش و همکاران، - 1390 هدف شناخت دامنه تغییرات و شدت کاهش آب دریاچه ارومیه و ارائه راهکارهای علمی و عملی حفاظت از تالابها و دریاچهها می باشد. با توجه به اهمیت موضوع، در این مقاله به بررسی تاثیر روند کانونهای فشار بر روی کاهش سطح آب دریاچه ارومیه پرداخته شده است.
بدین ترتیب کاهش آب دریاچهها تحت تاثیر اقلیم یا عوامل دیگر، ضرورت برنامهریزی و استفاده از کلیه راههای علمی و عملی برای مدیریت بحران منابع آب و سازش و تطابق با محیط را آشکار می کند. در تحقیق دیگری نیز - نظرنژاد، - 1384 علل خشک شدن دریاچه ارومیه را مورد بررسی قرار داد. درچند سال اخیر تراز آب دریاچه نسبت به میانگین دراز مدت کاهش بسیار زیادی داشته است.
در بسیاری از تحلیلها علل این کاهش را طرحهای عمرانی و سدسازی بر روی رودخانههای این حوزه دانسته اند، در حالی که عوامل دیگری در این کاهش موثر بودهاند مانند بارش در سالهای اخیر، کاهش جریان رودخانهها، افزایش درجه حرارت و درنتیجه افزایش تبخیر از سطح آب، خشکسالیهای اخیر، افزایش برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی جهت کشاورزی و صنعت و آبزی پروری. - میبدی و سردشتی، 1392 - ، در تحقیقی مهمترین عوامل تاثیرگذار بر کاهش سطح تراز کنونی دریاچه ارومیه راهکارهای نجات آن را بررسی کردند.
در این تحقیق به چگونگی ایجاد دریاچه ارومیه و وضعیت کنونی سطح تراز آن با استفاده از تصاویر ماهواره در دورههای متمادی پرداخته شده است و به مهمترین عوامل طبیعی و انسانی موثر بر کاهش سطح آن اشاره شده است. بررسیها نشان میدهد در سالهای اخیر حفر چاهها در اطراف دریاچه ارومیه افزایش یافته و سطح آبهای زیرزمینی نیز افت نموده است در این تحقیق برداشت سطح آبهای زیرزمینی در چاههای اطراف دریاچه ارومیه بهعنوان مهمترین علل کاهش کنونی سطح دریاچه شناخته شده است. - ابراهیمیان و همکاران، - 1393
در تحقیقی اشاره مختصری به مشخصات اکولوژیک دریاچه ارومیه و خلاصهای از عوامل و نتایج حاصل از بعضی تحقیقات انجام شده نمودهاند. بررسیهای حاصل از این تحقیق نشان میدهد که روند تغییر ارتفاع سطح آب دریاچه در مقدار بیشینه، حدود 15 درصد از شرایط آب و هوایی متأثر است هر چند مقدار تغییرات بین دو سال پیاپی تا 65 درصد تحت تأثیر متغیر انباشت بارندگی قرار دارد، ضمن اینکه منابع دیگری مثل افزایش نیاز به آب و مصارف آن در زندگی انسانی و کشاورزی و استفاده از آب های زیرزمینی، احداث سد در مسیر آبریز حوزه این دریاچه و ... عوامل دیگر اثرگذار بر این مساله هستند.
- حسنی مهمویی و همکاران، - 1390 نیز در تحقیقی نقش تغییرات آب و هوایی و اقلیمی را در کاهش تراز سطح آب دریاچه ارومیه مورد بررسی قرار دادند. در این تحقیق کوشیده اند تا از منظر مؤلفههای آب و هوایی و بر اساس آخرین دادههای موجود به بررسی تفکیکی تغییرات کوتاه مدت و بلند مدت این عوامل بپردازند و سهم آنها را در روند کاهش ارتفاع سطح آب دریاچهی ارومیه تعیین نمایند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که روند تغییر ارتفاع سطح آب دریاچه در مقدار بیشینه حدود 15 درصد از شرایط آب و هوایی متأثر است.
در صورت خشک شدن کامل دریاچه ارومیه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست محیط منطقه را تغییر خواهد داد. از طرفی تبدیل زمینهای اطراف دریاچه ارومیه به شوره زار، تهدید حیات آرتیما، کاهش پرندگان مهاجر و برهم خوردن تعادل زیستی، ضعیف شدن پوشش گیاهی، کاهش میزان آبدهی از مهمترین مشکلات موجود در این منطقه می باشد که صورت ادامه روند فعلی کاهش سطح دریاچه ارومیه و عدم چاره اندیشی برای احیای آن، نه تنها امیدی به احیای دریاچه وجود ندارد بلکه ظرف یک دهه آینده کل آب موجود در آن تبخیر خواهد شد - میبدی و سردشتی، . - 1392
با این حال تاکنون اقدام جدی برای نجات دریاچه صورت نگرفته است. در صورت خشک شدن احتمالی دریاچه ارومیه بارش باران نمک در بسیاری از استانهای همجوار رخ خواهد داد و در ادامه این امر منجر به آواره شدن 13 میلیون نفر خواهد شد. بنابراین باید از نابودی دریاچه ارومیه جلوگیری نمود در این تحقیق کلیه عوامل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه و راهکارهای احیای آن جمع بندی و دستهبندی شده است تا بتوان برای احیا و جلوگیری از نابودی آن بهتر تصمیمگیری نمود.
براساس آخرین آمار موجود تراز سطح آب دریاچه ارومیه در 30 شهریور ماه سال جاری برابر 1270/4 متر از سطح دریای آزاد گزارش شده است که نسبت به سال آبی گذشته - 91 -90 - حدود -0/27 متر افت و نسبت به میانگین درازمدت -4/9 متر افت نشان میدهد. آگاهی از روند تغییرات و نوسانات تراز سطح آب دریاچه ارومیه در بررسی مسائل مرتبط با آن از جمله ریسکپذیری تأسیسات و سازههای وابسته، تغییرات حجم ذخیره آب، پیشبینی پتانسیل فرسایش و رسوبگذاری در سواحل از اهمیت بسیاری برخوردار است که این امر نظر بسیاری از متخصصان را به خود جلب کرده است.
قبل از هرگونه تصمیمگیری در مورد مشکل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه باید ابتدا به بررسی چگونگی روند تغییرات سطح آب طی دورههای گذشته پرداخته شود. تاکنون مطالعات مختلفی در مورد شبیه سازی نوسانات سطح آب در طی سالهای گذشته صورت گرفته است. درشکل - 1 - این تغییرات طی سالهای 1345 الی 1390 ارائه گردیده است.
روش تحقیق
برای جلوگیری از کاهش سطح آب دریاچه ارومیه عوامل و راهکارها مشخص شده سپس از بین آنها مناسبترین آن جهت احیای دریاچه انتخاب میشود. در این بخش از تحقیق کلیه عوامل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه و کلیه راهکارهای احیای آن از منابع، گزارشات، مقالات، مجلات و .... جمعآوری شده و در جدول - - 1 نشان داده شده است. این عوامل و راهکارها به دستههای مختلفی تقسیم بندی و تفکیک شدهاند. کلیه عوامل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه در این تحقیق به 4 دسته اجتماعی- فرهنگی، سازهای، مدیریتی و اقلیمی تقسیم شدهاند.
حوضه آبریز دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران دربردارنده تعدادی تالاب است که از نظر زیست محیطی و نیز ارزشهای اجتماعی و اقتصادی و از نقطه نظر جلب توریسم مهم و قابل توجه می باشند. مجموعه این تالابها شامل دریاچه وسیع و فوقالعاده شور ارومیه و حدود 30 تالاب اقماری آب شیرین B شور میباشد که 7 عدد آنها دارای اهمیت ویژهای میباشند.
برخی از این تالابها جزو کنوانسیون رامسر بوده و دارای اهمیت بین المللی میباشند و برخی دیگر نیز به عنوان منطقه حفاظت شده ثبت شدهاند. طی دهههای اخیر اغلب این تالابها همچون خود دریاچه ارومیه به شدت تحت تأثیر فعالیتهای انسانی به ویژه پروژههای توسعه منابع آب در بخشهای بالادست رودخانه، گسترش زراعت فاریاب و نیز خشکسالی سالهای 78 - 80 قرارگرفتهاند. به همین دلیل مقدار آب ورودی به این تالابها کاهش و یا قطع شده است. در ذیل عوامل اجتماعی فرهنگی به 6 دسته تقسیم شده است که در جدول - 1 - نشان داده شده است.
