بخشی از مقاله
چکیده
همگام با جهانی شدن و با رشد فنآوری اطلاعات و توسعه شبکه های ارتباطی، شهرها درفضایی متشکل ازجریانها به بازیگران اصلی حوزه ارتباط واقتصاد جهانی تبدیل شده اند. تمرکز و همگرایی حوزه های مختلف درشهرها نشان دهنده حرکت سریع جهان به سمت شهری شدن و توسعه هرچه بیشتر کلان شهرها و تبدیل آنها به شهرهای جهانی ودر نهایت جهان شهرها می باشد.
دراین فضا، شهرها باارتقاء جایگاه اقتصادی، سیاسی، فن آوری، فرهنگی و زیر ساختی خود از توان، نفوذ و اعتبار کافی برای اجرای فعالیت های دیپلماتیک برخوردار می شوند و درراستای فعالیت های خود شکل نوینی از دیپلماسی را نمایان می سازند که از آن با عنوان دیپلماسی شهری یاد می شود.
این مقاله از حیث ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی است و تلاش دارد به شیوه اسنادی و در چارچوب بحث دیپلماسی شهری، نقش و کارکرد شهرها را به عنوان بازیگران جدید روابط بین الملل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که شهرها با ایفای نقش فراملی خود در زمینه های امنیت، توسعه, اقتصاد، فرهنگ، شبکه سازی، و حضور در سازمانهای بین المللی به بازیگرانی فعال در عرصه روابط بین الملل تبدیل شده اند.
مقدمه
امروزه اکثریت جمعیت جهان در شهرها ساکن شده اند و با چنین تصویری، برنامه ریزی مدیریت شهری باید متمرکز بر توسعه خدمات رفاهی شهرها در راستای شهروند مداری باشد. اما برای رسیدن به این مهم باید با بهره گیری از فرصت های بین المللی به منظور پرداختن به نظریه های موفق شهری و تبادل تجارب بین المللی برای توسعه هدفمند، به مدیریت شهری پرداخت. در این مسیر »شهر« و «مدل شهر نشینی« به منزله یکی از نمادهای مدرنیته در ادبیات مدرنیسم در تعیین سبک زندگی اجتماع پیرامونش بسیار تأثیر گذار است، چراکه هر چه کیفیت سطح زندگی شهری افزایش یابد فرهنگ نیز در گرو آن تغییر کرده و جامعه ای مترقی با اندیشه ای مبتنی بر حرکت در مسیر توسعه را نمایان می سازد.
با چنین تعبیری می توان گفت ارتباط میان شهرها در نقاط مختلف دنیا بیش از گذشته اهمیت می یابد چراکه با توجه به رشد شهرنشینی و پدیدار شدن مشکلات ویژه آن، مدیران شهری نیازمند تبادل افکار، اطلاعات و تجارب برای عبور از بحران های احتمالی هستند، چراکه در هر تعاملی نه تنها دیدگاه ها و استراتژی های نوین برای اداره مطلوب شهری تبادل می گردد بلکه فرصتی برای ارائه طرح های خلاقانه جهت توسعه فضای شهری و ارائه خدمات مطلوب مطرح می شود.
در واقع با توجه به چالش ها و بحران هایی که دنیای امروز با آنها روبه رو ست، بدون اشتراک مساعی و همفکری میان مدیران شهری که در سطح خرد اجتماع با پدیده های مختلف رو به رو هستند، هرگز غلبه بر مصائب امکان پذیر نخواهد بود و این نیازی است که نه تنها خواست دولت ها بلکه از انتظارات عمومی ملت هاست .شاید بتوان گفت که با اتکا به چنین اندیشه ای بود که 95 سال قبل مدیران شهری دو شهر مهم اروپا تعریف جدیدی را وارد ادبیات دیپلماتیک دنیا کردند و آن هم واژه خواهرخواندگی بود.
بعد از پایان جنگ جهانی اول، دو شهر مهم در انگلیس و فرانسه چنین پیمانی را منعقد کردند تا علاوه بر ایجاد اتحاد ملی میان شهروندان بتوانند بر سر منافع مشترک یکدیگر به تبادل تجربه بپردازند .پس از آن بود که به تأسی از چنین اتفاقی، بسیاری از شهرهای دنیا بنابر تشابه های رفتاری شان، پیمان همراهی با یکدیگر بستند. خواهر خواندگی یا شهرهای دوقلوی همسان که در ادبیات اروپایی به این عنوان مشهور هست در عرف دیپلماتیک بین الملل جایگاه خود را یافت و شهرهایی که دارای همسانی هایی در عرصه فرهنگی، تاریخی و علمی و... بودند در کنار هم قرار گرفتند.
در ایران نیز برای اولین بار در سال 1351 و در پی سفر غلامرضا نیک پی شهردار وقت تهران به کره جنوبی، سئول به عنوان خواهر شهر تهران برگزیده شد و چنین بود که خیابانی در تهران به نام سئول برگزیده شد و در مقابل خیابان تهران در سئول نامگذاری شد. قبل از پیروزی انقلاب، شهر لس آنجلس در امریکا نیز به عنوان خواهر خوانده تهران نامیده شد، که شاید این به دلیل حضور ایرانی های بسیاری بود که در آن شهر زندگی می کردند و شباهت های سبک زندگی ایرانی را در آنجا نیز ایجاد کرده بودند، هر چند که تاکنون هیچ گونه سندی در وزارت امور خارجه مبنی بر پیمان های خواهرخواندگی میان تهران و لس آنجلس پیدا نشده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برای اولین بار در دوران حضور غلامحسین کرباسچی در مسند شهرداری تهران پیمان خواهرخواندگی میان تهران و بیشکک قرقیزستان امضا شد و پس از آن این پیمان نامه ها تداوم داشت تا اینکه در فروردین سال جاری، وقتی شهردار بوداپست مهمان محمدباقر قالیباف شهردار تهران شد، پیمان خواهرخواندگی میان دو شهر بسته شد تا هجدهمین پیمان نامه جاری شود و البته تفلیس آخرین خواهرخوانده تهران است که امروز پیمانشان بسته شد.
اما وقتی از اهمیت پیمان همکاری میان دو شهر صحبت می شود بنابر اهمیتی است که تفاهمنامه های بین المللی در سطح خرد یا کلان حکومت ها برای تقویت دیپلماسی دو جانبه دارند. در این میان یکی از راهکارهای تقویت دیپلماسی شهری، خواهرخواندگی شهرهاست که زمینه را برای افزایش ارتباطات میان فرهنگ ها و ارتقای تعاملات انسانی میان ساکنان شهرها فراهم می آورد .خواهرخواندگی قراردادی است بین مسئولان اجرایی دو شهر که برای ایجاد همبستگی و اتحاد بیشتر انسانی و فرهنگی بسته می شود.
در این میان اغلب شهرهای مهم جهان که دارای تمدن تاریخی هستند برای حفظ میراث فرهنگی و تاریخی مشترکی که با شهر دیگری دارند به ایجاد ارتباط و تعاملی غیرمتمرکز از طریق انعقاد قرارداد فی مابین رو می آورند که این همان پیوندی است که بنابر اشتراکات منعقد می شود. به دنبال چنین پیمانی است که مدیران شهری با تشکیل دپارتمان های شهری به تبادل اطلاعات از طریق تعامل در سطح کارشناسی می پردازند و با ایجاد چنین بستری زمینه های توسعه مدیریتی با اتکا به تجربه برتر فراهم می شود. با چنین اتفاقی بنا بر آمارهای منتشر شده اکنون بیش از 2400 رابطه خواهرخواندگی رسمی بین شهرهای جهان وجود دارد.
طی چند سال اخیر روابط و پیوندهای بین المللی بین شهرهای مختلف افزایش یافته است و چندین سازمان بین المللی مانند شهرهای متحد و حکومت های محلی - United Cities and Local Governments - و انجمن جهانی متروپلیس ها و سازمان شهرها و پایتخت های اسلامی - OICC - در ایجاد و تسهیل روابط دوستانه و تعاملات چندین منظوره بین شهرها در سطح دولتی و مردمی فعالیت دارند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برای نخستین بار در سال - 1994 - 1373 تهران با بیشکک، پایتخت قرقیزستان خواهرخوانده اعلام شد و در حال حاضر تهران با شهرهای بزرگ دنیا ازجمله لس آنجلس - امریکا - ، هاوانا - کوبا - ، مسکو - روسیه - ، مینسک - بلاروس - ، کاراکاس - ونزوئلا - ، سئول - کره جنوبی - ، پرتوریا - آفریقای جنوبی - ، پکن - چین - ، صنعا - یمن - ، کویت - کویت - ، خارطوم - سودان - ، برازیلیا - برزیل - ، مانیل - فیلیپین - ، دوشنبه - تاجیکستان - ، استانبول - ترکیه - ، آنکارا - ترکیه - ، بوداپست - مجارستان - و تفلیس - گرجستان - خواهر خوانده است.
تهران با چندین شهر هم روابط دوستانه دارد - شهرهای دوست - که از آن جمله می توان به استانبول، سئول، پاریس، شانگهای، سنت پترزبورگ، پکن و سیدنی اشاره کرد، و البته گفته شده که مذاکراتی جهت انعقاد پیمان خواهرخواندگی تهران با شهرهای آتن، دمشق، مکزیکوسیتی و دهلی نو در آینده نزدیک، انجام شده است. اما در ایران شهرهای دیگری از جمله اصفهان، شیراز، کاشان، گرگان، کرمانشاه، همدان، مشهد و تبریز نیز هستند که پیوند خواهرخواندگی با شهرهای دیگر دنیا دارند.
دیپلماسی شهر و پدیده جهانشهرها
هرچند از دوران باستان تاکنون بهطور سنتی همیشه روابطی میان شهروندان کشور وجود داشته است اما بازیگران اصلی ارتباطات بینالمللی تا اواخر قرن 19میلادی، دولتهای سیاسی بوده اند . از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، این تعادل و نقشها بههم خورده و بازیگران جدیدی وارد عرصه روابط بینالمللی شدهاند که در کنار دولتها، در گسترش تفاهم و همزیستی جهانی و مبادلات فرهنگی- اقتصادی نقش کلیدی دارند. یکی از این بازیگران، شهرها و بهخصوص کلانشهرها هستند .
برای تحلیل زمینه ها وضرورتهای روابط بینالملل و دیپلماسی شهری، لازم است به چندین بستر زمینهساز این پدیده در دنیای معاصر پرداخته شود. در مرحله اول فرایند تمرکز زدایی در عرصه حکمرانی و روابط بینالملل و ورود بازیگران جدیدی مانند رهبران محلی و مدیران شهری به عرصه روابط بینالملل و دیپلماسی در کنار دولتهاست در مرحله دوم نیز توسعه فرایند شهریشدن - urbanization - جهان و پیدایش جهانشهرها - world cities - و شهرهای جهانی - global cities - که بهعنوان موتور محرکه رشد و توسعه جهانی، نقش تعیینکننده ای در تعیین و بروز روندها و معادلات جهانی پیدا کردهاند .درواقع در جهان امروز جهانشهرها و شهرهای جهانی کانون تغییرات و تحولات درعرصههای بینالمللی بهشمار میروند.
در دهه های گذشته بحث های زیادی در مورد دیپلماسی عمومی وجود داشت اما بحث های چندانی در مورد اینکه دیپلماسی عمومی دقیقا چیست و چه کسی واقعا می تواند عاملی در این حوزه باشد، صورت نمی گرفت. تعریفی که امروز برای دیپلماسی عمومی استفاده میشود شامل تأثیر فراملی دولتها، حکومتهای محلی و فعالیتهای سازمانهای خصوصی در زمینه فرهنگ عامه، ورزش، خبر اطلاعات و ...بر سیاست خارجی، امنیت ملی، تجارت، توریسم و دیگر منافع ملی است.
دیپلماسی عمومی در واقع یک خدمت فرعی به دولتهاست که میتواند از طریق نهادهای خصوصی، دولتی و سازمانهای مردمنهاد در روابطی که فراتر از مرزهای ملی است، صورت گیرد. بر این اساس نمیتوان قدرت دیپلماسی رسمی و عمومی را در زمینه دیپلماسی شهری نادیده انگاشت، چرا که شهرداری به عنوان یک نهاد مؤثر شهری براساس دیپلماسی رسمی و عمومی و عناصر آنها خواهد توانست بر سیاستگذاری خارجی کشور در زمینه همکاریهای بینالمللی شهری مؤثر واقع شود .برای رسیدن به این امر نیاز به بررسی قواعد و قوانین حاکم در زمینه ساختارهای سیاستگذاری در امور خارجی است.
شهری شدن - - Urbanization سال هاست که شهرها کانون اصلی تعاملات اجتماعی هستند و هر روز بر تعداد و جمعیت شهرها و وسعت آنها افزوده میشود. میتوان گفت جهان با ورود به هزاره سوم دو رخداد مهم را تجربه کرده است: شهری شدن - urbanization - جهان و ظهور جهانشهرها - world cities - و شهرهای جهانی - global cities - .امروزه بیش از نیمی از جمعیت بالای شش میلیاردی جهان، ساکن شهرها هستند.
اکثریت نقاط جهان رفتهرفته به شهر تبدیل میشوند و این در حالی است که سازمان ملل متحد80 درصد رشد جمعیت دهه آینده را مربوط به شهرها میداند. نقشی که شهرها در نظام جهانی بازی می کنند به طور قابل ملاحظه ای تغییر کرده است که تا حدودی به سبب به هم فشردگی زمان - مکان به وسیله سیستم حملونقل جدید، ارتباطات و تکنولوژیهای نوین ممکن شده است که تحت نام جهانی شدن از آن یاد میشود.
جهانشهرها پدیده هایی هستند که مراکز تولید و مصرف و خدمات محلی تابع را در یک شبکه جهانی منسجم به هم مرتبط ساختهاند. این شهرها به سبب جریان هایی که از آنها می گذرد، ثروت، کنترل و قدرت را در خود متمرکز ساخته و حفظ می کنند. کسب جایگاه شهر جهانی نیازمند برخی الزامات زیربنایی است که میتوان آنها را »پیش نیازهای« جهانیسازی یا افزایش بهرهوری نامید .ازجمله میتوان به ارتباط پذیری و ظرفیت فناوری ارتباطات و مدیریت خردمندانهتر ترافیک و آلودگی هوا اشاره کرد که هزینههای تجارت در شهر را کاهش می دهد.
ارتقای بهره وری و کیفیت زندگی به طور کامل وابسته به جهانی شدن نیست اما بیشک برخی از ابعاد کیفیت زندگی به آن وابسته است. با این تفاسیر شهرها به عنوان یکی از اساسی ترین ارکان زندگی مدرن مورد توجه بسیاری از سازمانهای بینالمللی، دولتها، صاحبنظران و محققان هستند. گرچه روند شهری شدن سال ها پیش از این آغاز شده است اما آنچه بیش از شهری شدن دارای اهمیت است زندگی در جهان بههمپیوستهای است که تحتتأثیر این اتصال و پیوستگی، با عنوان پدیده شهرهای جهانی یا جهانشهرها شکل گرفته است.
